مکاشفه های پیش گویانه «هشت کتاب» : هنر به معنی شهود حقایق، نسبتی نزدیک با مکاشفه و شهود دارد. واژه مکاشفه و الهام از واژگان و تعابیری است که در پیوند با شعر شرع و عرش است و در گفتار و نوشتار دینی و هنری بسامد فراوانی دارد مکاشفه در نگاه فراگیر و در زمینه و مسائل هنری و در متون کتب مقدس و دینی – مذهبی به معنای حالت ویژه ای است که بین دو سوی عالم جنبـه تاسـوتـی بـا وجه ملکوتی آن برقرار میشود وجود این روند و موقعیت نیز، به مقدمات و وضعیت خاصی نیاز دارد که نتایج نهایی آن روشنی درون است. این نوع نگاه به مکاشفه به عنوان یک پدیده
انکارناپذیر به باور بسیاری از فلاسفه و عرفای غرب و شرق چون كانت و ملاصدرا و . جایگاه مهم مهمی در روابط فیزیکی و متافیزیکی دارد (قومی ۱۹:۱۳۷۴) این تعبیر همچنین در عرصه ادب و هنر، ضمن توجه به معنای نخستین آن معنای دیگری به خود گرفته که از آن به ادبیات مکاشفه ای یا پیشگویانه تعبیر می.کنند بر این اساس آپوکالیپس در غرب به کتابها و مجموعه پیش گوییها و ادبیات مکاشفه ای به نوعی اطلاق میشود که نویسندگان آن در حالت کشف و شهود، وقایع و حوادث عالم اعم از وقایع گذشته یا آینده را در آثار خویش ثبت و ضبط کرده اند. بر این اساس مکاشفه پیش گویانه بخشی از مکاشفه عرفانی است که خود نیز به دو قسم مکاشفه قبل از وقوع یا آینده بینی و بعد از وقوع یا گذشته گویی تقسیم می شود.

نویسنده: مصطفی گرجی

از آرشیو مطالب نیز دیدن کنید:

مکاشفه های پیش گویانه «هشت کتاب»

معانی مختلف مکاشفه

مکاشفه در معنی نخستین
مکاشفه در لغت به معنی آشکار کردن و دریافت روح عارف از حقایق عالم مجرد است. برخی نیز آن را حصول علم برای نفس دانسته اند که به فکر یا حدس و یا سانحه ای خاص حاصل میگردد. فرهنگ فارسی معین ذیل مکاشفه صاحب نفایس الفنون نیز آن را بـر معانی ای اطلاق میکند که تنها با مدرکات باطنی ادراک میشود و آن در سه زمینه کشف نظری الهامی و روحی امکان پذیر است (آملی، ۱۳۸۰۲۳۶) کشف از نظر علی بن عثمان هجویری حالتی است که حضور دل در مشاهده حاصل گردد و چشم بصیرت در خواب و بیداری و در مدتی کوتاه حقایقی را از غیب ببیند که علامت آن نیز دوام تحیر در عظمت خداوند است (هجویری، ۱۳۷۶: ۴۷۸)
مطابق باور متصوفه و در حوزه ادبیات عرفانی مکاشفه بر خلاف رؤیای صادقه که در خواب رخ میدهد در بیداری و سکوت و در حالت ترک اسباب حادث می شود (جامی، ۱۳۷۵: ۹۹۲). بر این اساس مکاشفه یکی از مصطلحات عرفانی است که با واژگانی چون الهام، خاطر، واقعه یقین، شهود عيان ،ذوق ،کرامت ،شرب ،ری، سر، روح، دل، نفس و…. در یک محور قرار میگیرند (.ر.ک گرجی، ۱۳۸۳: ۳۸-۱۷).

مکاشفه در معنای ثانویه (Apocalypse)
در فرهنگ های بلاغی ادبی مکاشفه ضمن توجه به معنی نخستین به معنای آپوکالیپس نیز آمده است (رادفر، ۱۳۶۸ ۸۳) کشف و شهود در معنای اخیر اعلان واقعه ای در آینده بدون در نظر گرفتن تحقق یا عدم تحقق آن است. واژه آپوکالیپس در لغت به معنی کشف است که در فرهنگ یهودی و کتاب مقدس گزارشی از رویای روحانی ویژه است. (کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا) آپوکالیپس به عنوان یک اصطلاح و نوع ادبی، روایتی است که در آن به وقایعی اشاره میشود که راوی به عنایت نیروی قدسی از حوادث آینده و غیب پرده بر می..دارد. در فرهنگ پیشرفته آکسفورد نیز آپوکالیپس وحی و مکاشفه ای است که مخصوصاً درباره آینده جهان باشد و عموماً با حوادثی مهم و توأم با خشونت همراه است.

اثر آپوکالیپتیک نیز توصیف و بیان پیشگویی و خبر از یک فاجعه و ویرانی بزرگ و انهدام کلی در آخر الزمان تلقی میشود. این نوع ادبی در حدود سال ۲۰۰ ق.م تا ۲۰۰ م در ادبیات یهود و مسیحیت شکوفا شد و از قرن دوم میلادی رسماً به عنوان یک اصطلاح ادبی به کار رفت و بعدها علمای یهود و اخبار این نوع را با در آمیختن با سمبول ها و رموز مختلف به جهان گنوسیسم، مسیحیت و اسلام تسری دادند در مقابل این انگاره، گروهی دیگر چون هزاره گرایان واژه آپوکالیپس را از مکاشفه .اس تی جان در عهد جدید می دانند که از ریشه یونانی (Apocalypsis) بوده که خود به معنی وحی است. بر این اساس، مکاشفه ها متونی الهامی از جانب خداوند هستند که معمولاً در خواب و رویا ـ و حتی بیداری ـ یـک ـ موجود الهی نظیر فرشته آن را بیان میدارد که آن الهام نیز با زبان رمزی ـ نظیر اعــداد (مکاشفه يوحنا) و حروف سمبوليک (مکاشفه شاه نعمت الله حیوان خیالی، فلزهـا ـ بيان می گردد (کتاب مقدس) هر چند مکاشفه در این معنا با معنای نخستین آن پیوند نزدیکی دارد، در یک نکته از آن متمایز است و آن اینکه اختصاصاً در مورد پیش گویی به کار می رود. ضمن اینکه در معنای آپوکالیپس تنها اختصاص به وقایع آینده نداشته و حوادث گذشته را نیز شامل میشود.

در این بستر و کارکرد واژه مکاشفه – در حوزه کتاب مقدس – با برخی از واژگان در محور همنشینی ارتباط تنگاتنگی دارد که عمده ترین آن واژگان (Millennium – Apocrypha – Armagaddon – Eschatology) است (ر.ک. گرجی، ۱۳۸۳).
مهم ترین درونمایه ها و بن مایه های این نوع ادبی مکاشفه های آپوکالیپتیک) به شرح ذیل است: – غالب مکاشفه های پیش گویانه، به دلیل نگرانی بشر از احوالات آینده و دفع اضطراب، حادث شده و توان انسان را در مواجهه با حوادث با بالا بردن روح امید و انتظار تعالی می بخشد. زنده کردن و معنی دادن به وقایع تاریخی ای که تحت عنوان وقایع آخر الزمان است. – تقسیم تاریخ به ادوار هزاره ای که هزار سال رنج و محنت و آزمایش و هزار سال آرامش و راحتی است و به همین جهت باورهای مکاشفه ای نظام باور به اتوپیاست.
– مکاشفه ها به دلیل سمبولیک بودن بیش از آنکه تاریخی باشند، افسانه محور و اسطوره ای هستند
-غالب مکاشفه ها به دلیل نمادین و چند ضلعی بودن با حوادث جاری تمام اعصار تأویل پذیر هستند.
-بزرگترین موتیف آنها کشمکش بین خوبی و بدی و بر اساس اسطوره های حماسی است که در نهایت به شکست سیاهی و شیطان و سیطره کامل خداوند می انجامد (2000 ,Bayer).
-مکاشفه در غرب بر خلاف مکاشفه ها در عرفان شرقی – اسلامی که در بیداری رخمی دهد . عمدتاً در خواب و رؤیا رخ خواهد داد و یک موجود ملکوتی واسطه آن است.
-مکاشفه گرایی یک نظام و جریان تفکر است و به انسجام تاریخ کمک می کند.
-رهایی از محنت و بحران با مداخله خداوند صورت می گیرد.
-رویایی و افسانه کردن تاریخ

از نمونه های این نوع مکاشفههای پیشگویانه در کتب مقدس می توان به مکاشفه دانیال اشعیا حزقیال ارمیا ،یوئیل عاموس و زکریا اشاره کرد البته مکاشفه به عنوان یک نوع ادبی در ۲۰۰ ق.م در ادبیات یهود متولد شد و به طور ویژه در مکاشفه اس. تی. جان به کمال رسید. (ر.ک. كتاب مقدس، عهد جديد مكاشفه يوحنا مكاشفه یوحنای قدیس که در عصر جدید ثبت شده نمونه ای است که سیر این دسته از مکاشفات را از پیش بینی به پیش گویی و از آن به ادب مکاشفه ای روشن تر نشان میدهد یوحنا بعد از تبعید به جزیره پطمس در سال ۹۶ م این رؤیاها را دیده و به زبان نمادین بیان کرده است. (کتاب مقدس ، يوحنا) آیه نخست این سوره چنین است این کتاب از رویدادهای آینده پرده بر می دارد رویدادهایی که به زودی رخ خواهد داد خدا به مسیح اجازه داده تا این وقایع را در یک رویا بر خادم خود یوحنا آشکار سازد و آنگاه فرشته ای آید و معنی آن را برای او بازگو کند … خوشا به حال کسی که این پیشگویی را برای دیگران بخواند» (کتاب مقدس، ۱۹۹۵: ۱۲۲۸)

مهم ترین ویژگی این مکاشفه از نظر زبان و عناصر روایی به شرح ذیل است:
-رؤیت حوادث آینده؛
-زبان رؤیا و خواب (زکریا یوحنا) یکی از بهترین شیوههای عرضه این نوع از ادب است؛ استفاده از حروف رمزی (الف) و یا …
-استفاده از حیوانات و تصویر آنها گاو ،شیر ،عقاب ،اسب (گوسفند) و فلز در رؤیای دانیال؛
-عصر حاکمیت شیطان و دیوان که قبل از حاکمیت نهایی خداوند خواهد بود؛
– عصر اداره جهان به دست مسیح در هزار سال
-آخر الزمان و اینکه ظهور مصلح در آخر الزمان رخ خواهد داد؛
-وجود جنگ ها ،امراض بلایا و فاجعه هایی چون طاعون قحطی، زلزله و … در آخر الزمان که اصطلاح دوره هفت ساله رنج و محنت قبل از ظهور مسیح است؛
-دوره صلح و آرامش با حاکمیت خداوند همراه است؛
-نابودی حامیان شیطان

قبل از آغاز این سخن که مکاشفه به معنی رؤیت حوادث آینده و بیان رمزی آن حوادث در ادب فارسی چگونه منعکس شده به این نکته اشاره میشود که چرا در هر دوره ای این بینش و باور حاکم بوده است.
توضیح اینکه مکاشفه و الهام یک واقعیت روان شناختی و وسیله کسب معرفت در غرب و شرق است که در غرب بعد از قرن ۱۸ و ۱۹ به دنبال قصور و ناتوانی الهیات طبیعی و منزل کسانی چون انیشتن ،کارل یونگ و … را بر آن داشته که به چنین نیرویی در کشف حقایق اعتراف کنند. در شرق نیز شخصیتهایی چون ابن سینا ملاصدرا این نوع از معرفت را غیر قابل انکار میدانستند. دلیل و انگیزه عمده پیدایش این نوع از مکاشفه ها در تمام اقوام و ملل بحرانها و فشارهای فراوانی است که در طول تاریخ بر بشر وارد شده و نقش این مکاشفه ها تزریق روحیه امید و خوش بینی نسبت به آینده و ظهور منجی (کریستوفر) است به همین جهت در تمام این پیش گویی ها نخست در بخش اول از جور و ستم قحط و غلاء خرابی و ویرانی و … سخن به میان می آید و بعد از آن ظهور منجی وعده داده میشود و چون اسباب طبیعی تحقق آن وجود ندارد، به نیروی فرا طبیعی و الهی چون دخالت نیروی خداوند استناد میشود.

مکاشفه های پیشگویانه و جریان هزاره گرایی در ادبیات فارسی

و در کرانه رود هامون هنوز میشنوی بدی تمام زمین را فرا گرفت هزار سال گذشت (۵) / و صدای آب تنی کردنی به گوش نیامد و عکس پیکر دوشیزه ای در آب نیفتاد» (سپهری، ۱۳۷۴: ۳۲۲).

امید به آینده و فردا اندیشی و آینده نگری یکی از ویژگیهای ذاتی انسان است که در هر دوره و زمان در آثار ادبی جهانی به ویژه در میان شاعران ادب فارسی – به دلیل شدت شدائد و مصائب – دیده میشود و بخشی از ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه ایرانی را به خود اختصاص داده است. از شعر ترکی کشی که امروز اگر مراد تو برناید فردا رسی به دولت آبا بر/ چندین هزار امید بنی آدم طوقی شده به گردن فردا بر (شفیعی کدکنی، ۱:۱۳۷۲) تا اخوان که از فردای دگر سخن رانده اند باز میگویند فردای دگر صبر کن تا دیگری پیدا شود همه آنها چهره امروز را در آینه فردا خوش دیده اند و التیام آلام دنیای کنونی خویش را در فردا و آینده میدیدهاند. این دسته از آثار که از آن به آثار ادبی مکاشفه ای آخرالزمانی تعبیر می شود، در آثار عین القضات، روزبهان بقلی، شیخ اشراق، خواجه عبدالله، باباطاهر، فردوسی،(V)انوری، خاقانی، خواجه نصیر و مولانا و از همه مهمتر آثار مکاشفه ای شاه نعمت الله ولی دیده می شود که در حالت ناهشیاری و رؤیا و یا به کمک نجوم و علایم رمزی چون اعداد و حروف ابجد بیان میشود. در دوره معاصر مکاشفه علاوه بر معنای الهام به معنای مکاشفه ای آخرالزمانی نیز به کار رفته که میتوان به آثار اخوان آنگاه پس از تندر) و شعر «کسی که مثل هیچ کس نیست»، فروغ اشاره کرد.
یکی دیگر از شخصیتهای ادبیات معاصر که در این زمینه تاثیر گذار بوده و توغل در تنهایی هستی و ماوراء الطبیعه، او را به شعر مکاشفهای آپوکالیپتیک) سوق داده سهراب سپهری است. از میان پنج شاعر برجسته معاصر (اخوان، نیما ،فروغ، شاملو و سپهری) سپهری بیش از دیگران در این نوع توغل داشته است. سهراب در نگاه اولیه شاعری است که با تأثر از مذاهب هند و عقاید بودایی و با شهود خاص و با وحدت وجود، وحدت شهود و همه خدایی عالم را واحد دیده و شب هنگام خدا را دیدار می.کند. (سپهری، ۱۳۷۴: ۲۱۹). این دیدن در شعر سهراب خالی از فاصله و بی پرده نیست و کارشناسایی تمام جوانب راز گل سرخ عالم هستی و تیلوفر انسان عارف را امکان پذیر نمیداند (حقوقی، ۱۳۷۵: ۲۷۰). سهراب در مجموعه هشت کتاب، از مرگ تا رنگ،  ما هیچ ما نگاه با تجارب عارفانه فردی، از هفت وادی میگذرد (نشانی، صدای پای آب و هر چه از آغاز کتاب به دفتر چهارم شرق اندوه و از آن به دفتر آخر نزدیک تر میشود عناصر مکاشفه ای و دیدن و شنیدنهای عارفانه و انواع آپوکالیپتیکی آن بیشتر و پررنگ تر میشود البته منظور از نوع آپوکالیپتیکی در این اشعار بیشتر ابزارهای تجلی آن است نگاه به آثار ادبی آپوکالیپتیکی قدما و متأخران ادب فارسی نشان میدهد عمده ترین حالات بروز و تجلی این آثار در دو حوزه گفتاری و شنیداری متعدد است. از این میان میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱ از طریق رؤیا و خواب
.۲ مکاشف راوی دانا یا نویسنده است
۳از زبان امور مربوط به ماوراء الطبیعه چون سروش صدای غیبی و … است
۴ به صورت تفال و تطیر است
۵ به صورت براعت استهلال به ویژه در متون حماسی
۶ از طریق نجوم و اخترشناسی پیش گویی ،انوری، خاقانی و توستر داموس)
۷از طریق موبد و کهانت (پیش گویی) و عرافت (پس گویی)
۸ گمان و حدس
۹ با وسیله حروف ابجد و اعداد و علم سیمیا مکاشفه یوحنا و پیش گویی شاه نعمت الله ولی
۱۰. ریاضت باطنی و فراست درونی که غالب پیشگوییهای نوسترداموس از این طریق و به همراه الهامات ربانی و محاسبه دقیق ستاره هاست

حالات و کیفیات مکاشفه در معنای عرفانی ۱ و دینی ۲ در هشت کتاب

سهراب سپهری در سه دنیای گذشته، حال و آینده زندگی می کند و در عین زیستن با اوضاع و جهان حاکم بر خویش روح خویش را با پس گویی با جهان گذشته و با پیش گویی با آینده پیوند میدهد چنان که یکی از بزرگ ترین و مشخص ترین ویژگی های شعری او کشف و سیر و سفر در عوالم آفاق و انفس است: «مرا سفر به کجا می برد کجا نشان قدم ناتمام خواهد ماند و بند کفش به انگشت های نرم فراغت گشوده خواهد شد» (سپهری، ۳۰۱:۱۳۷۴)
سهراب در جریان کشف و شهود گاهی نیز به مرز آگاهی و شناخت می رسد و با طبیعت یگانه شده و صدای پر بلدرچین را میشناسد و محل رویش ریواس را می داند و اینکه سار کبک و باز کی میآیند میخوانند و میمیرند و آرامش و آسایش انسان در کدام شهر حاصل می شود. همان (۳۲۹) سپهری بعد از ورود به عالم کشف و با باز شدن دریچه های حواس باطن از عالم اضداد عبور میکند و به عالم کل و بیرنگی می رسد و هر بودی را بودا می بیند: «آنی بود درها وا شده بود برگی نه شاخی نه باغ فنا شده بود/ آن پهنه چه بود با میشی گرگی همپا شده بود هر بودی بودا شده بود» (همان (۲۳۹) سهراب بعد از گذر از عالم اضداد به معراج می رود که دستمایه آن تنهایی و خلوت اوست که آن هم حاصل مکاشفه شاعرانه و ریاضت های باطنی و بینش و فراست درونی اوست (ر. ک همان ۳۳۵) شاعر در این سیر به مرز عوالم ناشناخته به مرحله ای میرسد که تمام کتب اهل کتاب را در درون خویش می بیند: قرآن بالای سرم بالش من انجيل بستر من تورات و زیر پوشم اوستا می بینم خواب / بودایی در نیلوفر آب» (سپهری، ۱۳۷۴: ۲۳۷) سهراب تا این مراحل که در طول مکاشفه های عرفانی سیر میکند به مرزهای مکاشفه های آپوکالیپتیکی نیز وارد شده و از آینده و گذشته خبر می دهد.
از موارد دهگانه ابزارهای انتقال و نحوه بیان مکاشفههای پیشگویانه سهراب به برخی از دریافت های مکاشفه ای آپوکالیپتیک بیشتر توجه نموده و آنها را ابزار بیان دریافت های شخصی خویش قرار داده است

دریافت مکاشفه ای از طریق خواب و رویا

روانهای روشن ببیند به خواب
همه بودنیها چو آتش در آب(شاهنامه)
یکی از واژه هایی که در شعر سهراب در ارتباط با کشف و پیش بینی بسامد بالایی دارد، خواب و رؤیاست که تقریباً در هر صفحه از اشعار او حضور دارد. در واقع مکاشفه و دیدن حقایق و کنه اشیاء به تعبیر گذشتگان بیش از آنکه در عالم بیداری و هوشیاری امکان پذیر باشد، در عالم رؤیا و خواب – که دریچه های حواس ظاهری بسته می شود ـ ظهور و بروز مییابد به عبارت دیگر از دید عرفا دیدن و کنار زدن حجب از ظواهر پدیده ها در دو صورت امکان پذیر است نخست در عالم رویا و خواب و دیگری در عالم بیداری و آن هم وقتی است که خارج از تنگنای زمان و مکان باشد ترا دیدم از تنگنای زمان جستم ترا دیدم شور عدم درمن گرفت … (سپهری، ۱۳۷۴: ۱۹۴).
در شعر صدای پای آب هم که شاعر به معراج و سیر آفاق و انفس و بالا رفتن از پله مذهب اشاره میکند و از ورای این عالم ماده به هستی مینگرد، بیش از ۳۰ مرتبه از فعل دیدن با شناسه ضمیر فاعلی «م» بهره میبرد و میگوید: «چیزها دیدم در روی زمین/ کودکی دیدم ماه را بو میکرد … مردمان را دیدم دشتها را کوه ها را دیدم/ آب را دیدم و … (همان: (۲۷۷ حالت دیگر تحقق رؤیت و مکاشفه در معنای الهام و پیشگویی در خواب و رؤیاست که در هشت کتاب بدان تکیه فراوان شده است در کتاب آخر همین مجموعه (ما هیچ ما نگاه نیز به بالاترین مرتبه مکاشفه از طریق رؤیا اشاره میکند که آن وصال و دیدن خداوندست.

به همین دلیل سهراب در شعر یاد بود پایان رسیدن چنین خوابی را به منزله پایان عمر خود می داند : و من روی شنهای روشن بیابان تصویر خواب کوتاهم را می کشیدم … خوابی که چون پایان یافت من به پایان خود رسیدم» (همان: ۸۵).
در دفتر ما هیچ ما نگاه، در حالت مکاشفه و رؤیا از گشایش و رستاخیزی سخن می گوید که باد بیان کننده پیام به شاعر است و اینکه سرانجام هستی و آخرالزمان ریشه زهد پوسیده و راز و حقیقت عالم آشکار خواهد شد پیشگویی و مکاشفه آخرالزمانی رویایی «امشب در یک خواب عجیب رو به سمت کلمات باز خواهد شد/ باد چیزی خواهد گفت/ سیب خواهد افتاد … راز سر خواهد /رفت ریشه زهد زمان خواهد پوسید/ سر راه ظلمات / لبه صحبت /آب / برق خواهد زد باطن آئینه خواهد فهمید» (همان: ۴۵۵)

سهراب همچنین در خواب خویش دانه نیلوفری را میبیند که نشانه آن در عالم تعبیر و تأویل، در نگاه ابن سیرین – غم و اندوه شاعر است و آن نیز حاصـل بـیـم و نگرانی شاعر از زمان حال خویش است از مرز خوابم می گذشتم / سایه تاریک یک نیلوفر/ روی همه این دیوارها فرو افتاده بود/ کدامین باد بی پروا دانه این نیلوفر را به سرزمین خواب من آورد» (همان: ۱۲۰) به هر روی رویاها و خوابهای شاعر ضمن اینکه نارضایتی شاعر و خوف او را از وضع و حال کنونی خویش نشان میدهد در مقابل آشکار میسازد که نسبت به آینده و آخر و فرجام امور امیدوار است. این دو امر بیم و امید همان دو اصلی است که عامل اساسی پیدایش مکاشفه ای از نوع پیش گویانه است.

دریافتهای مکاشفهای پیش گویانه از زبان راوی دانا (نویسنده و مکاشف واحد است)

در این نوع از مکاشفه ها شاعر خود به عنوان یک سوی این جریان (مکاشف – مکاشف و …) از آن عوالم سخن میگوید که یا از حال و گذشته سخن می گوید و یا از آینده خبر می دهد. در نوع نخست که به آن عرافت یا پس گویی میگویند شاعر در سیر و سلوک فردی از گذشته عالم و یا از گذشته خویش (کودکی) سخن می گوید. مکاشفه شاعر به جهان گذشته و آغاز خلقت در شعر متن قدیم شب از کتاب ما هیچ ما نگاه تجلی یافته است: «امشب / دستهایم نهایتی ندارند/ امشب از شاخه های اساطیری میوه می چینند/ مــن هنـوز موهبت های مجهول شب را در زمانهای پیش از طلوع هجاها محشری از همه زندگان بوده (همان: ۴۳۳)
همچنین در شعر «از سبز به سبز» در مجموعه حجم سبز نیز شاعر به تماشای جهان گذشته می پردازد:
«من در این تاریکی در گشودم به چمنهای قدیم به طلایی هایی که به دیوار اساطیر تماشا کردیم» (همان: ۳۳۸).
یکی از این موارد که شاعر به جهان گذشته نقب میزند و منجی اولین را خطاب می کند؛ شعر «نبض خیس صبح از مجموعه حجم سبز است این چنین داد سخن می دهد: یک نفر آمد یک نفر آمد تا عضلات بهشت دست ما را امتداد /داد یک نفر آمد که نور صبح مذاهب در وسط دگمه های پیرهنش بود و مثل پریروزهای فکر جوان بود/ آنی آمد آنی ،زیست آنی شد و …» (همان: ۴۰۶).
در نوع دیگر که به آن کهانت یا پیش گویی آخرالزمانی گفته می شود، شاعر به جهان آینده امیدوار و از تیرگی زمان حال بیمناک است. در شعر راه واره از مجموعه آوار آفتاب ظهور کسی را نوید میدهد که شباهنگام و بی صدا و در حالی که لبخند به لب دارد از راه دریا خواهد آمد و مرواریدی به شاعر خواهد داد
و امشب بشنوید از من امشب سری از تیرگی انتظار بدر می آید/ امشب لبخندی به فراترها خواهد ریخت بی هیچ صدا … زورق ران توانا که سایه اش بر رفت و آمد من افتاده است پاروزنان از آن سوی هراس من خواهد رسید گریان به پیشبازش خواهم شتافت در پرتو یکرنگی مروارید بزرگ را در کف من خواهد نهاده (همان: ۱۸۶).

روشن است در این شعر سهراب به امید آینده – که از غم رها خواهد شد، زورق رانی را میبیند که مروارید حکمت را به دست او مینهد همچنین شاعر در شعر «پشت دریاها» از شهری سخن میگوید که نشانه های آتوپیا و جامعه آرمانی بر آن حاکم است. (همان: ۳۶۲) در شعر «سوره تماشاه از مجموعه حجم سبز نیز در نقش یک پیامبر مبشر و منذر ظاهر می شود که با لحن روایی قرآنی به کلام و تماشا سوگند یاد می کند: به تماشا سوگند و به آغاز کلام …. و من آنان را به صدای قدم پیک بشارت دادم و به نزدیکی روز و به افزایش رنگ و به آنان گفتم هر که با مرغ هــا دوســت شـود / خوابش آرام ترین خواب جهان خواهد بود …» (همان: ۳۷۳). در کتاب ما هیچ ما نگاه از آمدن کسی سخن میگوید که مثل دیگران نبوده و از پشت درهای روشن آمده و حجم حضور را می فهمد :
یک نفر باید ازین حضور شکیبا یک نفر باید این حجم کم را بفهمد/ دست او را برای تپشهای اطراف معنی کند یک نفر باید این نقطه محض را در مدار شعور عناصر بگرداند/ یک نفر باید از پشت درهای روشن بیاید …(۱۱) (همان ۴۴)
از آنجایی که انتظار شاعر در جهان خارج امکان وقوعی ندارد خود پیام آور امید و شادی می گردد:
«روزی خواهم آمد و پیامی خواهم داد در رگها نور خواهم ریخت و صدا خواهم در داد ای سبدهاتان پر خواب سیب/ آوردم سیب سرخ خورشید خواهم آمد گل یاسی به گدا خواهم داد زن زیبای جذامی را گوشواری دیگر خواهم بخشید … خواهم آمد سر هر دیواری میخکی خواهم کاشت پای هر پنجره ای شعری خواهم خواند نور خواهم خورد …. (همان: ۳۳۸)

سیب نشانه خبر غائب خوشی است که به شخصی دیگر خواهند داد و گـل هـم نـشـان خبری است که از جای دور خواهد رسید. به هر روی شاعر در شعر پیامی در راه» از آمدن در آینده خبر میدهد و در حالی که چون عارفان به مقصد رسیده نور می خورد، پیام و خبری از آینده میدهد. فرجام سخن اینکه سهراب ادعا میکند که در حالت تنهایی خویش پدیدها را با قبل از تحقق و وقوع خارجی میبیند در ابعاد این عصر خاموش / تنهایی من شبیخون حجم تو را پیش بینی نمی کرد کسی نیست بیا زندگی را بدزدیم و آن وقت میان دو دیدار قسمت کنیم بیا با هم از حالت سنگ چیزی بفهمیم بیا زودتر چیزها را ببینیم» (همان: ۳۹۴).

دریافتهای مکاشفه ای آپوکالیپتیک به کمک سروش و صدای غیبی

در این دسته از دریافتهای پیش گویانه به عوامل و عناصری اشاره میشود که در دریافت وقایع و حوادث آتی و گذشته موثر خواهد بود. در مجموعه حجم سبز؛ از سروش و پیام آوری سخن میگوید که صدای او تنها به گوش شاعر میرسد. صدای ناشناسی که مربوط به عالم غیب و آینده است و شاعر را به سمت خویش فرا می خواند و او را از آینده و امور غیبی آگاه میسازد کفشهایم کو چه کسی بود صدا زد سهراب / آشنا بود صدا مثل هوا با تن برگ … / باید امشب بروم و به سمتی بروم که درختان حماسی پیداست رو به آن وسعت بی واژه که همواره فرا میخواند یک نفر باز صدا زد سهراب» (همان: ۳۹۰). این صدا همان طور که محقق ارجمند دکتر شمیسا بیان داشته اند، در متون رمزی و تفسیری تأویلی، مربوط به عالم غیب و مرگ است (شمیسا، ۱۳۷۲: ۲۰۶). در شعر «باغی در صدا» از مجموعه زندگی خوابها از باغ و فضایی سخن میگوید که شاعر در آن رها شده و صدایی در تاریکی به گوشش میرسد که بی خبری شفاف او را آشفته ساخته است. آن صدا از انسانی است که شباهتی با خود ندارد و او را از وقوع امری در آینده آگاه ساخته که همین وقوف به آن آگاهی شاعر را نگران و آشفته ساخته است
ه این صدا در تاریکی زندگی ام رها شده بود من ناگاه آمده بودم ناگهان رنگی دمید انسانی که شباهت دوری با خود داشت/ باغ در ته چشمانش بود/ زندگی اش آهسته بود وجودش بیخبری شفافم را آشفته بود» (سپهری، ۱۳۷۴: ۱۰۷)
چنین بانگ و صدایی همواره از دور (ماوراء الطبیعه) او را میخواند و ضمن باز نمودن وقایع آینده و کشف حقایق مهر خموشی را بر لبان شاعر می نهد: «دیرگاهی است در این تنهایی رنگ خاموشی در طرح لب است/ بانگی از دور مرا می خواند لیک پاهایم در قیر شب است» (همان: ۱۱).

دریافت مکاشفه ای پیشگویانه از طریق تفأل و تطير (مروا – مرغوا)

یکی دیگر از رایج ترین و متداول ترین اسباب و حالات پیش بینی آینده و پیش گویی استفاده از تفال و تطیر است (مروا و مرغوا) تفال به معنی فال نیک زدن در مقابل تطير قرار دارد که نسبت به سایر اقسام پیش بینی چون نجوم کهانت و عرافت، معتقدان فراوانی دارد (نظیر فال ،چینی فال قهوه فال هندی و …). تفأل مولود امید و تطير زاییده بیم است و عموماً چونان عوامل پیدایش پیشگویی و مکاشفه های پیش گویانه دو چیز در حدوث آن موثر است اعتقاد به دنیای مبهم و مجهول و احساس عجز از ساختن آینده بر وفق مراد خویش لذا از گذشته سعی میشده با فال و طیره به وسایلی توسل جویند که با آن جلب خیر و دفع شر کنند. از ویژگی این نوع از پیش گویی ها این است که برخلاف سایر انواع پیش گویی تصریحی به موضوع نمی شود حالات و جنبه های مختلف بروز تفال به قرار ذیل است: صدا و آوازهایی ساده بدون وجود نطق و كلام صور مقبول و اشکال نیکو که غالباً در خلقت انسان ملحوظ است. تطیر نیز مطابق باور گذشتگان به صور گوناگون انجام می شد خال بدن دائره های بدن اسب اصناف خلقتهای طبیعی و مزاجهای متنافر مخلوقات زشت چون بوم و کردم و موش و …. آوازهای منکر چون بانگ الاغ و … که همه این موارد ناشی از ضعف نفس و غلبه نومیدی و استیلای بدگمانی و بدبینی است. هدف از این دو تفال و تطیر شناخت حوادث آینده بوده که از یک سو شرور را دفع و از سویی دیگر خیر را برای خویش رقم بزنند.

سهراب در مجموعه هشت کتاب ضمن توجه به دو اصل یاد شده و جایگاه و کاربرد آن در بازبینی و رویت و بیان حوادث آینده از عوامل و عناصر تفأل و تطير سخن میگوید. شاید یکی از دلایل توجه او به عناصر طبیعی چون جانوران و گیاهان به ویژه در مرگ رنگ – همین مسئله باشد که ـ مانند حضرت سلیمان – از طریق شهود عرفانی سعی نموده، اطلاعاتی درباره ماهیت درختان و جانوران و ماهیان بومی و … عرضه کند. سهراب با آگاهی و شناخت همین امر و تفال به گیاهان – چون پرندگان – نسب خویش را بـه گیـاهی در هند منسوب میسازد: «اهل کاشانم نسبم شاید برسد به گیاهی در هند به سفالینه ای از خاک سیلک» (سپهری، ۱۳۷۴: ۲۷۴).

از مصادیق عمده تفال و تطیر در شعر سهراب استفاده از حیوانات به ویژه مرغان است. در شعر «مرغ پنهان» شاعر به گفت و گو با پرنده هر جایی اشاره می کند و نغمه و دیدار او را طلب میکند در کجا هستی نهان ای مرغ زیر تور سبزه های تر یا درون شاخه های شوق می پری از روی چشم سبز یک مرداب هر کجا هستی بگو با من / روی جاده نقش پایی نیست از دشمن آفتابی شو» (همان: ۶۹).
همچنین در شعر «مرغ معما» پیکر و قالب مرغ خاموش را سایه روشن رویا می شمارد که سکوت او نیز عین خوانش و آواز است راه فروبسته گرچه مرغ به آوا قالب خاموش او صدای گویاست می گذرد لحظه ها به چشمش بیدار پیکر او لیک سایه روشن رویاست» (همان: ۲۰) البته درنگ شاعر در باب این نوع از پیش بینی حوادث و آینده نگری تنها منحصر به تفال و مروا نبوده، بلکه به تطیر و مرغوا هم اشاره میکند مرغ سیاه آمده از راه های دور بنشسته روی بام بلند شب شکست …» (سپهری، ۱۳۷۴: ۵۴). روشن است شاعر وقتی از تطیر و آمدن مرغ سیاه سخن می گوید، از آینده و دیدن حوادث غیر منتظره نگران و بیمناک است و ازین طریق از رخداد حادثه ناگوار بیم میدهد و آنجا که از تفال و آمدن و خواندن مرغ سخن میگوید به آینده خوش بین و امیدوار است. فرجام سخن اینکه وقتی از مکاشفه در شعر سهراب سخن به میان می آوریم، اولاً نباید به معنی نخستین مکاشفه اکتفا کنیم . (ر.ک سنجری (۱۳۷۸ مقدمه و هشت کتاب را با زاویه دید معنی ثانویه مکاشفه (آپوکالیپتیک هم نقد و بررسی کنیم. ثانیاً آنچه این مقاله در صدد ارائه و طرح مسئله ادبیات آپوکالیپتیک در شعر معاصر به ویژه شعر سهراب بوده بیش از آنکه خود پیش گویی و آن هم از نوع حوادث آخرالزمان – با توجه به معنای این واژه در حوزه متون دینی ـ باشد، ابزار و روزنه های بروز و تجلی این نوع بوده است که از میان موارد ده گانه بیشتر در قالب رویا و خواب سروش و صدای غیبی تفأل و تطير و راوی دانای کل تجلی
پیدا کرده است.

پی نوشت
۱. «ابو عبدالله انطاکی بر آن است که سبب محل حجاب آمد و ترک اسباب محل کشف و کشف اندر سکوت و حین بود به نقل از هجویری کشف المحجوب، ۱۳۷۶: ۴۹۴ و ۹۹۲).

۲. ابن سینا در نمط دهم اشارات و عزالدین نسفی در رساله هیجدهم انسان کامل چنین آگاهی ای را برای نفس محال نمیداند: «بدان که آنچه معین شد که از عالم غیب به این عالم شهادت آید ملائکه دانسته اند و چون ملائکه دانسته اند عکس آن در آئینه دل ما پیدا آمد و ما هم پنداشتیم و آن خبر شاید که بعد از یک روز و شاید بعد از یک سال و شاید بعد از دو سال و شاید بعد از صد سال و شاید که بعد از هزار سال دیگر از عالم غیب به این عالم شهادت آید نسفی، ۱۳۷۹: ۲۶۰

۳. Prophecy با Prophet (پیامبر) از یک ریشه است. پیامبر نیز چونان پیشگو می تواند از جانب خداوند حرف بزند و وقایع آینده را پیش گویی کند.

۴. در داستانهای حماسی و تراژدی یکی از زیر ساختها و موتیفها خواب و رویاست .داستانهای سیاوش در شاهنامه و همچنین داستان یوسف و عزیز مصر در قرآن از این نوع است
که از حوادث آینده خبر میدهد.

۵. باور به هزاره گرایی در دهه های مختلف ادب فارسی وجود داشته است که در آن رستگاری بشر را می دیدند

۶. هر چه رفت از عمر یاد آن به نیکی میکنند چهره امروز از آئینه فردا خوش است. (دیوان صائب). نگارنده مقاله ای با عنوان ادبیات

۷.آپوکالیستی و شاه نعمت الله ولی نوشته که در نخستین همایش ملی ایرانشناسی به تاریخ اردیبهشت ۱۳۸۱ ارائه و چاپ شده است. نخستین همایش ملی ایران شامل ۳۰-۲۷ خرداد ۱۳۸۱ تهران)

۸. در شعر فارسی حالت انتظار به شکلهای مختلف نمود پیدا کرده است: از جمله در شعرهای فزوغ فرخزاد در دفتر تولدی دیگر و …..

۹. سهراب در صدای پای آب رجعتی به جهان گذشته دارد و از دوران گذشته و کودکی خویش سخن می گوید: «زندگی در آن وقت صفی از نور و عروسک بود و …» (سپهری، ۱۳۷۴: ۲۶۷).

۱۰. « سهراب چند بار از تیرگی و شب سرد و دوری راه سخن میگوید و آرزو دارد کسی در آینده به او نوید سحر و مژده صبح را بدهد. ر.ک. شعر «روشن از مجموعه مرگ رنگ و شعر غمی نمناک از کتاب مرگ رنگ (سپهری، ۱۳۷۴: ۲۳ و ۳۰)

۱۱. این شخص میتواند سوشیانت (Saoshyant) باشد که موعود آینده زرتشت خواهد بود و آخرین آنها استوت ارته است که مجری اصلاحات تنهایی و برپاکننده هزاره بی شیطان و مدینه فاضله است.

منابع

آملی، شمس الدین محمد (۱۳۸۰) نفایس الفنون بهروز ثروتیان تهران، فردوس اشتروس، کلود لوی (۱۳۷۶) اسطوره و معنا، شهرام خسروی، تهران، مرکز
امینی، علی اکبر (۱۳۷۴) مکاشفه و خرد از دید کانت هستی تهران
بقلی، روزبهان (۱۹۷۳) مشرق الارواح، نظيف محرم خواجه، مطبعه كليه الآداب، استانبول.
بوبر، مارتین (۱۳۷۸) من و تو، ترجمه خسرو ریگی، تهران، جیحون
جامی عبدالرحمن (۱۳۷۵) نفحات الانس محمود عابدی، تهران، اطلاعات
حقوقی، محمود (۱۳۷۵) سهراب سپهری، تهران، تماشا
رادفر، ابو القاسم (۱۳۶۸) فرهنگ بلاغی و ادبی، تهران، اطلاعات
ژیلسون، اتین (۱۳۷۶) عقل و وحی در قرون وسطی شهرام پازوکی، تهران، موسسه مطالعات و
تحقیقات فرهنگی۔
سپهری، سهراب (۱۳۷۴) هشت کتاب طهوری، تهران
سنجری، محمود (۱۳۷۸) مکاشفه هشت، تهران، فراوید
سهروردی، شهاب الدین (۱۳۸۰) مجموعه مصنفات شیخ اشراق هانری کربن، تهران، پژوهشگاه
علوم انسانی
شاه نعمت الله ولی (۱۳۷۳) دیوان اشعار جواد نوربخش، تهران، نوربخش
شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۲) صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه.
شمیسا، سیروس (۱۳۷۳) نگاهی به سهراب، تهران، مروارید
فعالی، محمد تقی (۱۳۷۹) «تجربه دینی و مکاشفه عرفانی، تهران، پژوهشگاه فرهنگی دانش و
اندیشه معاصر.
قومی، محسن (۱۳۷۴) مکاشفه و تجربه دینی»، معرفت، ش ۱۹.
کتاب مقدس (۱۹۹۵) بیجا] [بینا].
نسفی، عزالدین (۱۳۷۹) انسان کامل، تهران، طهوری
ها کس مریت (۱۹۲۸) قاموس کتاب مقدس، بیروت.

• About
• Latest Posts

کیمیا

با کدام دست میتوان عشق را ب بندِ جاودان کشید؟ فروغ_فرخزاد

Latest posts by کیمیا (see all)

• هر‌ که در من است پرنده است – در ستایش رَحِم - سپتامبر 1, 2023
• شهر وجود ندارد – شب پر ستاره - سپتامبر 1, 2023
• یک دسته نامه دارم – اختراع خداحافظی - سپتامبر 1, 2023