معنی ثابت به همراه کلمات هم قافیه، و برابر پارسی آن در فرهنگ لغت دهخدا، فرهنگ لغت معین، فرهنگ فارسی عمید، دانشنامه آزاد فارسی، تلفظ ثابت  در گویش ها و لهجه ها.

معنی ثابت

تلفظ: /sAbet/

معنی: ۱ – پابرجا، برقرار. ۲ – پایدار، بادوام . ۳ – محقق ، مدلل . ۴ – مثبت.

استوار، برقرار، پابرجا، پادار، پایدار، قائم، قرص، محکم، مستقر، مقاوم، باقی، دایم، لایتغیر، قطعی، محرز، محقق، مدلل، مسلم، یقین، واثق، جایگزین، بی حرکت، جایگیر.

متضاد ثابت

متضاد: متحرک، پویا، پوینده، جنبنده، حرکت دار.

برابر پارسی ثابت

جنبنده، پوینده، پویا

هم قافیه با ثابت

ثابت، سپرده ثابت، ثوابت، دیابت.

ثابت در فرهنگ معین

(بِ ) [ ع . ] (اِ فا. ) ۱ – پابرجا، برقرار. ۲ – پایدار، بادوام . ۳ – محقق ، مدلل . ۴ – مثبت.

ثابت در لغت نامه دهخدا

ثابت. [ ب ِ ] ( ع ص ) نعت فاعلی از ثبات و ثبوت. پابرجا. برقرار. مُزلَئم. سجّین. محکم. استوار. ( دهار ). پایدار. پاینده.مقرر. ایستاده. ایستنده. برقرار. بارد :
فتح است کز او ملک بود ثابت و دین راست.
زین بیش چه خواهید که باشد هنر فتح.
مسعود سعد ( دیوان ص 79 )
بقدمی راسخ و عزمی ثابت بر جای ایستاده. ( ترجمه تاریخ یمینی ).
مشکل تر آنکه گر بمثل دور روزگار
روزی دو مهلتی دهدت گوئی آن بقاست
ملک خداست ثابت و باقی و بعد از آن
آثار خیر و نام نکو و دگر هباست.
( از تاریخ گزیده ).
|| برجای مانده. راسب. || محقق. مُدّلل :
و ثابت ساز نزدعام و خاص که امیرالمؤمنین فروگذاشتی نمیکند مصلحت خلافت را. ( تاریخ بیهقی ).
گرچه دراز است مر این را زمان
ثابت کرده ست خرد منتهاش.
ناصرخسرو.
|| مداوم. مواظب. || قائم و برجای.
– مردی ثابت ؛ مردی قائم و برجای.
– ودیعه ثابت ؛ اصطلاح بانکی است .
|| مثبت ، مقابل منفی. || که نشود. که نرود: رنگی ثابت ؛ رنگی که با شستن و تافتن آفتاب متغیر و محو نگردد. || صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید «هو الموجود الذّی لایزال بتشکیک المشکک و عند اهل الرمل یجی فی لفظ الشکل و جمعه الثوابت و هی أی الثوابت تطلق علی ماسوی السیّارات من الکواکب و تسمّی بالبیابانیات أیضاً علی ما فی شرح التذکرة و یجی فی لفظ الکواکب ». مقابل سیّار. کوکب بیابانی یا یبانی. ج ، ثوابت.
– ثابت ارکان ؛ که پایه های محکم دارد :
عدلش از عزم و حزم برجایست ( ؟ )
ملکش از چرخ ثابت ارکان باد.
؟
– ثابت الأصل ؛ نباتاتی که چند سال دوام کنند یا آنکه چند بار در دوره حیات خود بار دهند .
– ثابت شدن ؛ مبرهن و مدلل شدن. درست شدن. ثبوت. تمّهد. اَرز. أرَوز. اقرار. استقرار. بَرد.
– ثابت قدم ؛ که از جای نجنبد با فشار یا زوری یا مانند آن. پادار. پای برجا. متین. استوار : واقسام سعادات بدان نزدیکتر که در کارها ثابت قدم باشد. ( کلیله و دمنه ).
طریقت شناسان ثابت قدم
بخلوت نشستند چندی بهم.
( بوستان ).
دلا در عاشقی ثابت قدم باش
که در این ره نباشد کار بی اجر.
حافظ.
– ثابت کردن ؛ اثبات. درست کردن. محق کردن. تصدیق کردن. مدلل کردن. محقق شمردن در دعوی :
قاضی که به رشوت بخورد پنج خیار
ثابت کند از بهر تو صد خربزه زار.
سعدی.
زَمَعان ؛ ثابت بودن. زاهل ؛ ثابت دل. ثبت ؛ ثابت زبان. ( منتهی الارب ). ثباتة؛ ثابت رأی شدن. اِزماع ؛ ثابت عزم بودن.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ )ابن ابراهیم بن زهرون. طبیب حرانی مکنی به ابی الحسن.مؤلف مطرح الأنظار گوید کنیت او ابوالحسن و از اطبای مشهور مائه چهارم هجری ، و بوفور علم و حدس صائب معروف بود. عبیداﷲبن جبرئیل گوید در ایامی که عضدالدوله دیلمی وارد بغداد شد ابوالحسن ثابت بن ابراهیم در بغداد مقیم و سرآمد اطبای آن دیار بود. روز ورود عضدالدوله از اطبای بغداد اول کس که نزد او رفت ثابت بن ابراهیم طبیب مزبور و سنان طبیب بودند عضدالدوله از معرف حال آن دو نفر پرسش فرمود، معرف عرض کرد که دو طبیب معتبر شهر بغداد می باشند عضدالدوله گفت بحمداﷲ ما در کمال صحت و عافیتیم و محتاج آنها نیستیم و التفاتی بآن دو طبیب نکرد وهر دو با کمال خجلت به دهلیزخانه مراجعت کردند. سنان طبیب که اصغر سناً از ثابت بن ابراهیم بود بثابت گفت که بما بسی گران است که با این کثرت علم و وفور دانش از نزد این مرد با این خفت بیرون آییم اگر اجازت دهی بمجلس برگشته و جوابی که سزاوار است بر وی عرضه دارم ثابت قبول کرد و هر دو پیش عضدالدوله معاودت کردند. سنان عرض کرد أطال اﷲ بقاءالملک همانا که موضوع علم ما حفظ صحت است و ملک حاجتمندترین تمام مردم است بدان موضوع. عضدالدوله را این تقریر خوش آمد و فرمود صدقت یا حکیم ، سپس آن دو طبیب را در جرگه اطبای حضور خویش منسلک فرمود. گویند یک سال پیش از آنکه عضدالدوله مبتلا بمرض اختلال دماغ شود ثابت بن ابراهیم خبر داده بود. در باب حدس صائب و تقدمةالمعرفه آن حکیم در کتب تواریخ حکایات غریبه ذکر کرده اند چون اغلب آنها خالی از اغراق نبود لذا بذکر آنها نپرداخت. وفات ثابت بن ابراهیم بنا بنوشته مورخ خزرجی در یازدهم ذی القعده سنه خمس و ستین و ثلثمائة ( 365 هَ. ق. ) در شهر بغداد اتفاق افتاد و تولد او بنا بنوشته مورخ مزبور در شهر ذی القعدة ثلاث و ثمانین و مأتین ( 283 هَ. ق. ) در شهر رقه بوده ، ولی صاحب کتاب مختصرالدول وفات ثابت را در سال 369 ضبط کرده. از تألیفات حکیم مزبور دو کتاب مابین اطبا معروف است یکی کتاب اصلاح مقالات یوحنابن سرابیون و دیگری اجوبه مسائلی است که بعضی از اطبای عصر از وی سؤال کرده اند – انتهی. قفطی در تاریخ الحکما گوید که ابوالحسن ثابت بن ابراهیم روز جمعه یازده شب مانده از شوال سال 369 در بغداد وفات کرد و مولدش در رقة شب پنجشنبه دو شب مانده از ذی القعده سال دویست و هشتاد و سه بود. دکتر لکلرک در تاریخ طب عرب آورده است : پدرش ابراهیم نیز طبیب بود و در حرّان میزیست. ابوالحسن ثابت پزشکی مجرب و حاذق بود ابن بطلان درکتاب خود بدانجا که از معالجه جدید بعض امراض مانند فالج که قبلاً بوسیله ادویه محرکه مداوا میشد بحث کرده ذکر او آورده است. ابوالفرج بن العبری از حدس وحذاقت ثابت اموری حکایت کرده که بیشتر معرف بی باکی اوست تا غریزه طبی وی و او برادری داشت بنام هلال بن ابراهیم که در بغداد طبابت میکرد و شهرتی داشت و در خدمت امیرامراء توزون میزیست. رجوع به ابی الحسن الحرانی و تاریخ الحکماء قفطی ص 101، 111، 112، 115 شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن ابی ثابت علی بن عبداﷲ ابومحمد کوفی. زبیدی گوید: وی بزرگترین اصحاب ابی عبیدالقاسم بن سلام بوده است بعضی نام ابی ثابت را سعید گفته اند. ابن الندیم گوید به نقل از سکری که نام ابی ثابت محمد است و لغوی است و درک صحبت فصحای اعراب کرده و از آنان لغت فراگرفته است و خود ازکبار مذهب کوفیین است و باز محمدبن اسحاق گوید او راست : کتاب خلق الانسان. کتاب الفرق. کتاب الزجر و الدعا.کتاب خلق الفرس. کتاب الوحوش. کتاب مختصرالعربیة. کتاب العروض. و رجوع به ثابت بن عبدالعزیز لغوی… شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن ابی صفیة، ابوحمزه. صحابی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن اثلة الانصاری الاوسی. صحابی است. او در غزوه خیبر درجه شهادت یافت.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن اسلم البنانی مکنی به ابومحمد. تابعی و صاحب حسن بصری و انس بن مالک است. صاحب صفةالصفوة از بکربن عبداﷲ روایت کند که ثابت البنانی پارساترین مردم زمان خود بود و نیز از سهل بن اسلم آورده است که اسلم هر شب سیصد رکعت نماز میکرد همان مؤلف از جعفربن سلیمان آورده است که ثابت از ضعف چشم نزد طبیب شکایت کرد طبیب به او گفت اگر خصلتی را رعایت کنی چشمت را بهبود باشد گفت آن خصلت کدام است طبیب گفت آنکه گریه نکنی ثابت گفت فایده چشمی که نگرید چیست. همان مؤلف از مبارک بن فضاله آورده است که ثابت شب زنده دار بود و روزها را روزه میگرفت و میگفت چیزی در قلب خود لذت بخش تر از شب زنده داری نیافتم. ثابت بسال 123 هَ. ق. در ولایت خالدبن عبداﷲ بر عراق وفات کرد .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن اسلم بن عبدالوهاب الحلبی النحوی مکنی به ابی الحسین خازن. صاحب طبقات از ذهبی آورده است که ثابت یکی از کبار نحویین و شیعی و متولی خزانه سیف الدوله بحلب بود و او راست کتابی در تعلیل قرائت عاصم. و اسماعیلیه او را به تهمت تصنیف کتابی در تفضیح اسماعیلیه و ابتداء دعوت آنان دستگیر کرده بمصر بردند و او را بدانجا در حدود 420 هَ. ق. بیاویختند. رجوع به روضات ص 142 شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن اقرم بن ثعلبةبن عدی بن العجلان البلوی حلیف الانصار. ابن حجر در کتاب الاصابة گوید: موسی بن عقبة او را صحابی بدری شمرده است. ارباب مغازی متفق اند که ثابت بن اقرم در عهد ابوبکر بدست طلیحةبن خویلد الاسدی کشته شد و پس از آنکه طلیحه اسلام آورد عمر به او گفت من چگونه ترا دوست گیرم و حال آنکه تو عکاشةبن محصن و ثابت بن اقرم را که از صلحاء بودند کشته ای طلیحه گفت خداوند آنان را بدست من خلعت شهادت پوشانید و هنوز مرگ من بدست آنان مقدر نبود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن ثاوان نجم الدین ابوالبقاء التفلیسی الصوفی. صاحب فوات الوفیات قطعه ٔذیل را ازو آورده است :
اغتنم یومک هذا
انما یومک ضیف
وانتهب فرصة عمر
حاضر فالوقت سیف
لا تضیع هذه الانَ
فاس فالتضییع حیف
عد عن سوف أو السا
عة أو أین و کیف.
ثابت.[ ب ِ ] ( اِخ ) ابن جابر. رجوع به تأبّط شراً شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن الجذع. ابن حجر در کتاب الاصابة گوید: اسم او ثعلبةبن زیدبن الحارث بن حرام بن غنم بن کعب بن سلمة الانصاری السلمی است موسی بن عقبة و ابن اسحاق او را از شهداء طائف گفته اند و ابن اسحاق و موسی بن عقبه وی را از اهل عقبة ذکر کرده اند و در روایت طبرانی که نقل از موسی بن عقبه است نام او ثابت بن اجدع آمده و این تصحیف است – انتهی. در امتاع الاسماع الجذع ،و در کتاب الاصابة الجدع دیده میشود و نیز در امتاع الاسماع ثعلبة نام پدر ثابت آمده است نه نام خود او.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن الحارث الانصاری. صاحب الاصابة گوید او را ابن حارثه نیز نامند و درست نیست.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن الحسین بن شراعة التمیمی مکنی به ابی طالب. یاقوت در معجم الادباء از شیرویه روایت کند که او از ابن سلمة و ابن عیسی و ابوالفضل محمدبن عبداﷲ الرشیدی و منصور بن رامش و ریحانی و جز آنان روایت کرده است و من از او روایت شنیدم و او مردی راستگو بود و در عشر آخر صفر سال 469 هَ. ق. وفات کرد.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن خالدبن النعمان یا ثابت بن خالدبن عمروبن النعمان بن خنسأبن [ کذا ] عسیرةبن عبدبن عوف بن غنم بن مالک بن النجار الانصاری. در کتاب الاصابة آمده است که ابن اسحاق و موسی بن عقبة و ابن الکلبی اورا از جمله شهدای بدر و قداح از شهدای بئر معونة دانسته اند و ابن لهیعة از ابوالاسود و او از عروة روایت کرده است که ثابت از شهدای یمامة است. واقدی نیز روایت اخیر را نقل کرده ولی جد او را بجای نعمان ، عمرو گفته است و او را دو دختر بود بنام دنیة و رقیة.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن الدحداح. صحابی است و او را ثابت بن الدحداحة نیز گفته اند. مکنی به ابی الدحداح و ابی الدحداحة. ابن حجر در اصابه از طبرانی روایت کند که پیغمبر ( صلعم ) درجنازه او حاضر بود و از واقدی نقل می کند که ثابت بن الدحداحة روز جنگ احد گفت ای مسلمانان اگر محمد کشته شده است خداوند حی لایموت است پس برای دین خود بجنگید و خود با کسانی که با او بودند بر کفار حمله کردخالد با نیزه به او ضربتی زد و او بشهادت رسید واقدی گوید: که بعضی گویند که ثابت مجروح شد و بهبود یافت و مرگش پس از آن بود .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن دینار. رجوع به ابی حمزه ثمالی شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن دینار. ابوصفیة. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن رفیع یا رویفع انصاری. صحابی انصاری است. وی ساکن بصره بود و سپس به مصر شد و حسن بصری از او روایت دارد.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن الزبیربن هشام بن عروة. مرزبانی در الموشح او را از جمله روات اخبار ابوالعتاهیه شاعر ذکر کرده است .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن زید. یکی از شش تن باشد که بعهد رسول صلوات اﷲ علیه قرآن را گرد کرده اند.صاحب کتاب الاصابة گوید: ثابت بن زیدالحارثی مکنی بابی زیر جامع قرآن است و محمدبن سعداز ابی زید نحوی روایت کند که او مدّعی بود که ثابت بن زید جد اوست و بعضی گویند اسم او قیس بوده است و این قول اکثریست و اوپسری داشته است نام او ثابت که تابعی است. و رجوع به ابوزید ثابت بن زید و به قیس در این لغت نامه شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن سفیان. صحابی است و او در جنگ احد بشهادت رسیده است.
ثابت. [ ب ِ] ( اِخ ) ابن سلطان بن علی بن مزید در لشکر سیف الدوله صدقةبن منصور بود و هنگام مقابله صدقه با سپاه سلطان محمد از صدقة بگریخت و نزد سلطان محمد رفت و لشکریان صدقة دل شکسته شدند و محاربه ناکرده روی بفرار نهادند و صدقة بقتل رسید .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن سلیمان الحسنی. وزیر رسائل ابوخالد یزیدبن ولید خلیفه اموی است .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن سنان بن ثابت بن قره صابی حرانی مکنی به ابی الحسن ، طبیب و مورخ و ادیب معروف. وفات او بیازده شب از ذی القعده سال 365 هَ. ق. گذشته بوده است و او را تاریخی است از اول خلافت المقتدر تا سال 360 و هلال ابن محسن را براین کتاب تتمه ای است. و نیز او را کتابی است در اخبار شام و مصر در یک مجلد. و او با علی بن الراهبة و بختیشوع در خدمت طبابت دربار المقتفی خلیفه بودند. صاحب کتاب مختصرالدول گوید ثابت در طب بارع و به اصول آن عالم و برگشودن مشکلات فن قادر بود و ریاست اداره ٔبیمارستان بغداد داشت. مؤلف عیون الانباء به نقل از کتاب تاریخ ثابت گوید که او و پدرش خدمت الراضی باﷲ کرده اند و ثابت خود طبیب المتقی بن المقتدر باﷲ و المستکفی باﷲ و المطیعﷲ بوده است و او خال هلال بن المحسن بن ابراهیم الصابی است و در 363 هَ. ق. درگذشته است. قفطی گوید : ثابت بن سنان در ایام المطیعﷲ و در امارت ابوالحسن احمدبن بویه الاقطع میزیست ، و پیش از آن مختص الراضی بود… ثابت صاحب کتاب تاریخ مشهوری است و کتابی در تاریخ مشروح تراز آن نوشته نشده است و آن حاوی وقایع سال دویست و نود و اند تا هنگام وفات اوست در شهور سال 363، و خواهرزاده او هلال بن المحسن بن ابراهیم بر آن ذیلی نوشته است و اگر آن دو کتاب نبود بسیاری از وقایع تاریخ این دو مدت مجهول میماند… هلال بن المحسن گوید ابوالحسن ثابت بن سنان در شب چهارشنبه یازده شب گذشته از ذی القعده سال 365 وفات یافت – انتهی. دکتر لکلرک گوید : ثابت بن سنان در بیمارستان طب را بر اساس تعلیمات ابقراط و جالینوس تدریس میکرد و تألیفاتی در طب ندارد و آنچه او را مورد نظرقرار داده مأموریتی است که در معالجه ابن مقله وزیر و خوش نویس معروف به او داده شد و در تاریخ خود داستان تیره روزی آن مرد هنرمند را آورده است او برادری داشت بنام ابراهیم که به علم نجوم می پرداخت و فرزندی بنام اسحاق که طب آموخت – انتهی. ( الفهرست ابن الندیم ) ( عیون الانباء ابن ابی اصیبعة ) ( تاریخ الحکماء قفطی ) ( معجم الادباء یاقوت حموی ) ( تاریخ طب عرب لکلرک ).
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن شرح الدوسی. مکنی به ابی سلمة، تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن ضحاک انصاری اشهلی. صحابی است و او در 45 هَ. ق. درگذشت.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن عبدالعزیزاللغوی.یاقوت گوید او صاحب کتاب خلق الانسان است و یکی از علمای لغت است و از ابی عبید قاسم بن سلام و ابی الحسن علی بن المغیرةبن الاثرم و اللحیانی و ابی نصر احمدبن حاتم و سلمةبن عاصم التمیمی و ابی عبداﷲ محمدبن زیاد و دیگران روایت کند و از او ابوالفوارس داودبن محمدبن صالح المروزی النحوی معروف به صاحب ابن سکیت و پسر وی عبدالعزیزبن ثابت روایت کنند و نام ابی ثابت پدر او عبدالعزیز است و او از اهل عراق مردی جلیل القدر وموثوق به و در لغت مقبول القول بود و به وراق ابی عبید شهرت داشت – انتهی. و صاحب روضات الجنات گوید: و ظاهر این است که این مرد بعینه همان ثابت بن ابی ثابت علی بن عبداﷲ الکوفی الصفدی است یعنی همان کس که باز یاقوت نقل کرده است و گوید که وی از کبار کوفیین است مثل اصحاب ابی عبیدالسلم نحوی لغوی. و فصحاء عرب را دیده است و کتبی چون مختصر فی العربیة و کتاب خلق الانسان و کتاب الفرق و کتاب خلق الفرس و کتاب الدعاء و کتاب الوحوش و کتاب العروض دارد چنانکه صاحب طبقات النحاة نیز همین معنی را تقویت کند و به قولی اسم پدر او سعید و بعضی محمد گفته اند و بنابراین او غیر از ابی الفتح ثابت بن محمدالجرجانی الاندلسی النحوی است که اونیز در عربیت امام و قیم بعلم منطق بود و جمل زجاجی را شرح کرده است و از ابن جنی و از ابن عیسی الربعی روایت دارد و بادیس عمید صنهاجه او را بتهمت قیام برامیر با پسر عم او در محرم سال 431 هَ. ق. بکشت.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن ظریف المرادی. صحابی است و شاهد فتح مصر بود. او ایام جاهلیت را نیز درک کرد و از ثقات تابعین است. ( ابن حجر ).
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن عبداﷲبن زبیر. جد عبداﷲبن مصعب است .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن عبیدالانصاری. صحابی است. او غزوه بدر را دریافت و در جنگ صفین بقتل رسید .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن عتیک بن النعمان الانصاری. صحابی است و در جنگ جسر ابوعبید در سال 15 هَ. ق. کشته شد .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن علی کوفی. او راست : کتاب خلق الانسان وخلق الفرس. و رجوع به ثابت بن عبدالعزیزاللغوی شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن عمروبن حبیب مولی علی بن رابطه از شاگردان و روات ابوعبید قاسم بن سلام. او همه کتب ابوعبید را روایت کرده است .
ثابت. [ ب ِ] ( اِخ ) ابن العوام. صحابی و از شهدای یمامه است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن فقیر. از شرفاء و امراء مدینه که به جمامره معروفند .
ثابت. [ب ِ ] ( اِخ ) ابن قرةالحرّانی. مکنی به ابی الحسن. یکی از مردم حران. او در ایام معتضدباﷲ عباسی ببغداد رفت و بمطالعه علوم حساب و هندسه و هیئت و نجوم و منطق مشغول گشت. ولادت او در 221 هَ. ق. به حرّان و وفات وی بسال 288 بود. ثابت از مترجمین کتب علمی یونان بزبان عربی است. ابن الندیم گوید: ثابت قرة مروان بن ثابت بن کرایابن ابراهیم کسرایابن مارینوس بن سلامویوس. مولد او بسال و وفات او بسال 288 بسن هفتاد و هفت سالگی بود و او در اول به حرّان شغل صیرفی می ورزید و گفته اند او نزد محمدبن موسی تعلیم یافت و از کتب اوست : کتاب حساب الاهلة. کتاب فی سنةالشمس. کتاب فی استخراج المسائل الهندسیة. کتاب فی الاعداد. کتاب الشکل القطاع. کتاب فی الحجة المنسوبة اًلی سقراط. کتاب اًبطال الحرکة فی فلک البروج.کتاب فی الحصی المتولد فی المثانة. کتاب وجعالمفاصل و النقرس. کتاب رسالة فی السبب الذی من أجله جعلت میاه البحار مالحة. کتاب فی البیاض الذی یظهر فی البدن. کتاب رسالة اًلی دانق. کتاب جوامعه لکتاب جالینوس فی الادویة المفردة. کتاب فی الجدری و الحصبته – انتهی. و نیز او راست : اصلاح اُکر ثاوذوسیوس و ترجمه اقلیدس و ترجمه کتاب اصول الهندسه منالاوس و کتاب تفسیر عربی کلام ارسطا طالیس در هاله و قوس قزح تألیف اثافرودیطوس و نقل کتاب جغرافیای بطلمیوس و ترجمه تفسیر ببس رومی از کتاب بطلمیوس و اصلاح نقل قدیم مجسطی و اصلاح نقل اسحاق بن حنین از مجسطی و اصلاح نقل قدیم بهتر است. بیهقی در تتمه صوان الحکمه ( متن ، ص 6 ) گوید: ثابت در اجزاء علوم حکمت کامل و متبحر بود و گویند مذهب صابئه داشت و جد محمدبن جابربن سنان صاحب رصد مشهور است و خلیفه المعتضد باﷲ در اعزاز و اکرام او مبالغتی بسیار مینمود.
شهرزوری در نزهةالارواح آورده است : او جد محمدبن جابربن سنان صاحب رصد معروف است و در زمان معتضد عباسی مقرب درگاه خلافت بود و در علت تقرب او بخلیفه عباسی آرند که موفق وقتی پسر خود معتضد را در خانه اسماعیل بن بلبل حبس کرد و اسماعیل به ثابت امرداد تا نزد او رود و او را به اخبار فلاسفه و قصص و روایات جمیله و مطالب علمیه سرگرم دارد ثابت همه روزه بدیدن معتضد میشد و او را از اخبار و سیر گذشتگان و مسائل فلسفی و حکایات ادبی مستفیض میکرد وقتی که معتضد بخلافت رسید حقوق زمان نکبت را منظور داشته و مال فراوان بوی عطا کرد و او را اجازه جلوس میداد. و گویند روزی خلیفه در بوستانی مشغول تماشا بود و دست بر روی دست ثابت داشت ناگاه دست بکشید بدانسان که ثابت را وحشت آمد و علت آن پرسید خلیفه گفت من بخطا دست بالای دست تو نهاده بودم و «العلم یعلو و لا یعلی علیه ».
و از مصنفات ثابت است کتاب ذخیره در طب که کمتر کتابی بخوبی آن تألیف شده است. ثابت چون بطریقه صابئین بود ریاست این فرقه در بغداد به او مفوض شده بود ابن ابی اصیبعة در عیون الانباء آورده است : ثابت از صابیان مقیم حران و صیرفی بود و چون محمدبن موسی از روم بازگشت و فصاحت ثابت را بدید او را بخود نزدیک گردانید، و گویند که اونزد محمدبن موسی تعلیم یافته بود و محمد او را بخدمت معتضد برده در جمع منجمان درآورد و این اصل و آغاز رونق کار و ریاست صابیان در بغداد نزد خلفا بود. در زمان ثابت بن قره در صناعت طب و جمیع اجزاء فلسفه کس مانند او نبود. او تصانیف نیکوی مشهور دارد. و جماعتی کثیر از اهل و اعقاب او در مهارت در علوم به او نزدیک و شبیه شدند ترجمه های ثابت نیکو و خوش عبارت است او بزبان سریانی و دیگرالسنه معرفت بسیار داشت… تولد ثابت در حران روز پنجشنبه 21 صفر بسال 211 هَ. ق. و وفات او در 288 و عمرش 77 سال بود. ثابت بن سنان بن ثابت بن قره گفته است که میان ابواحمد یحیی بن علی بن یحیی بن المنجم الندیم و جد من ابوالحسن ثابت بن قره دوستی محکم بود و چون جدّ من در سال 288 وفات یافت ابواحمد در رثاء او این ابیات بگفت :
الا کل شی ما خلااﷲ مائت
و من یغترب یرجی و من مات فائت
أری من مضی عنا وخیم عندنا
کسفرثووا أرضا فسار و بائت
نعینا العلوم الفلسفیات کلها
خبا نورها اًذ قیل قد مات ثابت
و أصبح أهلوها حیاری لفقده
و زال به رکن من العلم ثابت
و کانوا اذا ضلوا هداهم لنهجها
خبیر بفصل الحکم للحق ناکت
و لما أتاه الموت لم یغن طبه
و لا ناطق مما حواه و صامت
و لا أمتعته بالغنی بغتةالردی
ألا رب رزق قابل و هو فائت
فلو أنه یسطاع للموت مدفع
لدافعه عنه حماة مصالت
ثقاة من الاخوان یصفون ودّه
و لیس لما یقضی به اﷲ لافت
أباحسن لا تبعدن وکلنا
لهلکک مفجوع له الحزن کابت
أآمل أن تجلی عن الحق شبهة
و شخصک مقبور و صوتک خافت
و قد کان یسرو حسن تبیینک العمی
و کل قول حین تنطق ساکت
کأنک مسؤولا من البحر غارف
و مستبدئاً نطقامن الصخر ناحت
فلم یتفقدنی من العلم واحد
هراق اناء العلم بعدک کابت
و کم من محب قد اُفدت و انه
لغیرک ممن رام شاؤک هافت
عجبت لارض غیبتک و لم یکن
لیثبت فیها مثلک الدهر ثابت
تهذبت حتی لم یکن لک مبغض
ولا لک لما اغتالک الموت شامت
و برزت حتی لم یکن لک دافع
عن الفضل الاکاذب القول باهت
مضی علم العلم الذی کان مقنعا
فلم یبق الامخطی متهافت.
کتب ذیل او راست : کتاب فی سبب کون الجبال مسائله الطبیة. کتاب فی النبض. کتاب فی وجع المفاصل و النقرس ، جوامع کتاب باریمینیاس. جوامع کتاب انالوطیقا الاولی. اختصارالمنطق. نوادر محفوظة من طوبیقا. کتاب فی السبب الذی من أجله جعلت میاه البحر مالحة. اختصار کتاب ما بعدالطبیعة.مسائله المشوقة الی العلوم. کتاب فی اغالیط السوفسطائیین. کتاب فی مراتب العلوم. کتاب فی الردعلی من قال ان النفس مزاج. جوامع کتاب الادویة المفردة لجالینوس. جوامع کتاب المرةالسوداء لجالینوس. جوامع کتاب سوءالمزاج المختلف لجالینوس. جوامع کتاب الأمراض الحادة لجالینوس. جوامع کتاب الکثرة لجالینوس. جوامع کتاب تشریح الرحم لجالینوس. جوامع کتاب جالینوس فی المولودین لسبعة أشهر. جوامع ماقاله جالینوس فی کتابه فی تشریف صناعة الطب. کتاب اصناف الأمراض. کتاب تسهیل المجسطی. کتاب المدخل الی المجسطی. کتاب کبیر فی تسهیل المجسطی لم یتم و هو أجود کتبه فی ذلک. کتاب فی الوقفات التی فی السکون الذی بین حرکتی الشریان المتضادتین مقالتان. ( این کتاب را بسریانی تصنیف کرده چه در آن اشاره برد بر کندی است و یکی از شاگردان او بنام عیسی بن اسیدالنصرانی آنرا به عربی درآورد و ثابت ترجمه عربی را اصلاح کرد و جمعی گویند که ناقل این کتاب حبیش بن الحسن الاعسم است ولی این خطاست… ) جوامع کتاب الفصد لجالینوس. جوامع تفسیر جالینوس لکتاب ابقراط فی الأهویة و المیاه و البلدان.کتاب فی وجع المفاصل و النقرس ، مقالة. کتاب فی العمل بالکرة. کتاب فی الحصی المتولد فی الکلی و المثانة. کتاب فی البیاض الذی یظهر فی البدن. کتاب فی مُسألة الطبیب للمریض. کتاب فی سوءالمزاج المختلف. کتاب فی تدبیر الأمراض الحادة. رسالة فی الجدری و الحصبة. اختصار کتاب النبض الصغیر لجالینوس. کتاب فی قطع الاسطوانة. کتاب فی الموسیقی ، رسالة الی علی بن یحیی المنجم فیما امر باثباته من ابواب علم الموسیقی. رسالة الی بعض اخوانه فی جواب ما سأله عنه من امورالموسیقی. کتاب فی أعمال و مسائل اذا وقع خط مستقیم علی خطین. مقالة أخری له فی ذلک. کتاب فی المثلث القائم الزوایا. کتاب فی الاعداد المتحابة. کتاب فی الشکل القطاع. کتاب فی حرکة الفلک. کناشة المعروف بالذخیرة ( که بنام پسر خود سنان بن ثابت کرده است ). جوابه لرسالة احمدبن الطیب الیه.کتاب فی التصرف فی أشکال القیاس. کتاب فی ترکیب الافلاک و خلقتها و عددها و عدد حرکات الجهات لها و الکواکب فیها و مبلغ سیرها و الجهات التی تتحرک الیها. کتاب فی جوامع المسکونة. کتاب الفرسطیون [ فرسطون ؟ ].رسالة فی مذهب الصابئین و دیاناتهم. کتاب فی قسمةالارض. کتاب فی الهیئة. کتاب فی الاخلاق. کتاب فی مقدمات اقلیدس. کتاب فی اشکال اقلیدس. کتاب فی اشکال المجسطی. کتاب فی استخراج المسائل الهندسیة. کتاب رؤیةالاهلة بالجنوب. کتاب رؤیةالأهلة من الجداول. رسالة فی سنة الشمس. رسالة فی الحجة المنسوبة الی سقراط. کتاب فی ابطاء الحرکة فی فلک البروج و سرعتها و توسطها بحسب الموضع الذی یکون فیه من الفلک الخارج المرکز. جواب ماسئل عنه عن البقراطیین و کم مبلغ عددهم. مقالةفی عمل شکل مجسم ذی اربع عشرة قاعدة تحبط به کرة معلومة. مقالة فی الصفرةالعارضة للبدن و عدد اصنافها واسبابها و علاجها. مقالة فی وجع المفاصل. مقالة فی صفة کون الجنین. کتاب فی علم ما فی التقویم بالممتحن. کتاب فی الاطلال ( شاید اظلال ) کتاب فی وصف القرص. کتاب فی تدبیر الصحة. کتاب فی محنة حساب النجوم. کتاب تفسیر الاربعة. رسالة فی اختیار وقت لسقوط النطفة. جوامع کتاب النبض الکبیر لجالینوس. کتاب الخاصة فی تشریف صناعة الطب و ترتیب اهلها و تعزیز المنقوصین منهم بالنفوس ( ؟ ) و الاخباران صناعة الطب أجل الصناعات کتب به الی الوزیر أبی القاسم عبیداﷲ سلیمان. رسالة فی کیف ینبغی أن یسلک الی نیل المطلوب من المعالی الهندسیة. ذکر آثار ظهرت فی الجو و احوال کانت فی الهواء مما رصد بنوموسی و ابوالحسن ثابت بن قرة. اختصار کتاب جالینوس فی قوی الاغذیة ثلاث مقالات. مسائل عیسی بن أسید لثابت بن قرة و أجوبتها لثابت. کتاب البصر و البصیرة فی علم العین و عللها و مداواتها. المدخل الی کتاب اقلیدس و هو فی غایة الجودة. کتاب المدخل الی المنطق. اختصار کتاب حیلةالبرء لجالینوس. شرح السماع الطبیعی ( و این کتاب ناتمام ماند ). کتاب فی المربع و قطره. کتاب فیما یظهر فی القمر من آثارالکسوف و علاماته. کتاب فی علّة کسوف الشمس و القمر ( عمده آن نوشته شد و ناتمام ماند ). کتاب الی ابنه سنان فی الحث علی تعلم الطب و الحکمة. جوابان عن کتابی محمدبن موسی بن شاکر الیه فی أمرالزمان. کتاب فی مساحة الاشکال المسطحة و سائرالبُسُط و الأشکال. کتاب فی أن سبیل الاثقال التی تعلّق علی عمود واحد منفصلة هی سبیلها اذا جُعلت ثقلا واحدا مبثوثا فی جمیع العمود علی تساو. کتاب فی طبائعالکواکب و تأثیراتها. مختصر فی الأصول من علم الاخلاق. کتاب فی آلات الساعات التی تسمّی رخامات. کتاب فی ایضاح الوجه الذی ذکر بطلمیوس أن به استخرج من تقدّمه مسیرات القمر الدوریة و هی المستویة. کتاب فی صفة استواءالوزن و اختلافه و شرایط ذلک. جوامع کتاب نیقوماخس فی الارثماطیقی مقالتان. أشکال له فی الحیل. جوامع المقالة الاولی من الاربع لبطلمیوس. جوابه عن مسائل سأله عنها ابوسهل النوبختی. کتاب فی تطعالمخروط المکافی. کتاب فی مساحةالأجسام المکافیة. کتاب فی مراتب قراءةالعلوم. اختصار کتاب أیام البحران لجالینوس ثلاث مقالات. اختصار کتاب الأسطقسات لجالینوس. کتاب فی أشکال الخطوط التی یمرعلیها ظل المقیاس. مقالة فی الهندسة ألفها لاسمعیل بن بلبل. جوامع کتاب جالینوس فی الادویةالمنقیة. جوامع کتاب الأعضاء الاَّلمة لجالینوس. کتاب فی العروض. کتاب فیما أغفله ثاون فی حساب کسوف الشمس و القمر. مقالة فی حساب خسوف الشمس و القمر. کتاب فی الانواء. ماوجد من کتابه فی النفس.مقالة فی النظر فی امر النفس. کتاب فی الطریق الی اکتساب الفضیلة. کتاب فی النسبة المؤلفة. رسالة فی العدد الوفق. رسالة فی تولد الناربین حجرین. کتاب فی العمل بالممتحن و ترجمته ما استدرکه علی حبش فی الممتحن. کتاب فی مساحة قطع الخطوط. کتاب فی آلة الزمر. کتب عدّة له فی الارصاد عربی و سریانی. کتاب فی تشریح بعض الطیور و أظنه مالک الحزین. کتاب فی أجناس ما تقسم به الأدویة صنف بالسریانی. کتاب فی اجناس ما تقسم الیه الادویة بالسریانی. کتاب فی أجناس ما توزن به الادویة بالسریانی. کتاب فی هجاءالسریانی و اعرابه. مقالة فی تصحیح مسائل الجبر بالبراهین الهندسیة. اصلاحه للمقالة الأولی من کتاب ابلونیوس فی قطع النسب المحدودة ( این کتاب دو مقاله است و ثابت مقاله اولی آنرا اصلاح کرده و بر آن شرح و ایضاح و تفسیر نوشته است و مقاله ثانیه بی اصلاح مانده و از آن رو نا مفهوم است ). مختصر فی علم النجوم. مختصر فی علم الهندسیة.جوابات عن مسائل سأله عنها المعتضد. کلام فی السیاسة. جواب له عن سبب الخلاف بین زیج بطلمیوس و بین الممتحن. جوابات له عن عدة مسائل سأل عنها سندبن علی. رسالة فی حل رموز کتاب السیاسة لأفلاطن. اختصار القاطیغوریاس. و آنچه از ثابت در مذهب وی بدست است کتب ذیل است : رسالة فی الرسوم و الفروض و السنن. رسالة فی تکفین الموتی و دفنهم. رسالة فی اعتقاد الصابئین. رسالةفی الطهارة و النجاسة. رسالة فی السبب الذی لاجله الغز الناس فی کلامهم. رسالة فیما یصلح من الحیوان للضحایا و مالا یصلح. رسالة فی اوقات العبادات. رسالة فی ترتیب القراءة فی الصلاة و صلوات الابتهال الی اﷲ عزّ و جّل – انتهی. و نیز ابن ابی اصیبعه گوید ؛ ثابت بن قرة کتاب اقلیدس را که حجاج بن مطر برای مأمون نقل کرده بود اصلاح کرده است و همان مؤلف گوید ؛ ابومعشر در کتاب المذاکرات لشاذان گفته است ، مترجمان حاذق در اسلام چهارتن اند؛ حنین بن اسحاق و یعقوب بن اسحاق الکندی و ثابت بن قرةالحرانی و عمربن الفرخان الطبری. قفطی در تاریخ الحکماء گوید :… بخط ابی علی المحسن بن ابراهیم بن هلال الصابی اوراقی دیدم شامل ذکر نسب ابی الحسن ثابت بن قرةبن مروان و مصنفات او بوجه استیفاء و استقصاء و آن این است زیرا در این باب حجت است. و فهرست کتب ثابت را چنانکه سابقاً گفتیم آورده و درآخر آن فهرست گوید: ثابت عده ای مختصرات در نجوم و هندسه دارد که من آنها را بخط او دیدم و ظن من آنست که آنها را برای بنومحمدبن موسی بن شاکر کرده است. و اما آنچه از زبانی بزبان دیگر نقل کرده بسیار است و در دست مردم کناشی نیکو به عربی منسوب بثابت هست که معروف به ذخیره است و رساله عربی منسوب به او در شرح مذهب صابئین و من از ابوالحسن ثابت بن سنان بن ثابت بن قره از این رساله و کناش پرسیدم گفت آنها از ثابت نیست و من آنها را در کتب و دساتیر او ندیده ام. و نیز قفطی گوید نزد من کتابی سریانی از ثابت بود که به عربی نقل نشده و آن کتاب موسیقی اوست مشتمل بر پانصدورقه بتقریب و او را در موسیقی کتب و رسائل بسیار است همچنین در مسائل هندسی. و ابوالحسن بن سنان از یکی از اجداد خود حکایت کند که ثابت روزی نزد خلیفه میشد و آواز شیونی بشنید پرسید قصابی که در این دکان بود بمرد گفتند آری بسکته درگذشت گفت او نمرده است مرانزد وی برید او را بخانه قصاب بردنددستور داد تا زنان مزوّره ای کردند و بخدمتکار گفت با عصا بکعب قصاب زن و دوائی بساخت و بدهان وی ریخت پس از لحظه ای او چشم گشود ثابت مزوّره را به او خورانید و ساعتی نزد او نشست. عامه فریاد برداشتند که طبیب مرده را زنده کرده است و خلیفه او را بطلبید و گفت این مسیحیت چیست که از تو می شنوم گفت من همه روزه از دکان این قصاب می گذشتم و می دیدم که جگر را شکافته بر آن نمک می پاشد و می خورد و می دانستم که مبتلا بسکته خواهد شد و مراقب او بودم و برای سکته دوائی مرکب کردم و هر روز آن را با خود میداشتم چون امروز گذشتم و شیون شنیدم دانستم که سکته کرده است پیش او رفتم نبض وی ساقط بود بکعب او زدم تا نبض او بحرکت آمد و دوا به او خورانیدم و مزوّره ای باو دادم شب گرده ای نان با درّاج میخورد و فردا از خانه بیرون میرود – انتهی. همان مؤلف گوید : ابوالحسن حسین بن اسحاق بن ابراهیم بن یزیدالکاتب رای ثابت را در وجود سکون بین دو حرکت متساوی رد کرده است. حکیم ناصر در رساله جواب نود و یک فقره اسئله آورده است : ثابت بن قرة الحرانی که مر کتب فلسفی را ترجمه او کرده است از زبان و خط یونانی بزبان و خط تازی بر افلاک و کواکب که احیا و نطقااند برهان کرده است و گفته است اگر مردم را حیات و سخن بدانست کی جسد او شریفتر جسد است و اندر شریفتر جسدی کان جسد مردم است شریفتر نفس فرود آمده است و آن نفس زنده و سخنگوی است ، و این مقدمه صادقه است ، آنگاه گفته است و افلاک و انجم را اجسادایشان بغایت شرف و لطافت است ، و بنهایت پاکیزگی است ، و این مقدمه دیگر است صادقه ، نتیجه از این دو مقدمه اینکه مر این افلاک و انجم را نفس ناطقه است و ایشان زندگان و سخنگویانند و این برهانی است که این فیلسوف کرده است برآنک فرشتگان افلاک و کواکب اند و زنده وسخن گویند و فلاسفه هرگز مر این را نستایند اما دیو را مقرند… و نیز حکیم ناصرگوید :
ازحق تو به نگفته برهانی
بر باطل خویش ثابت قره.
و در جای دیگر گوید:
پیش داعی من امروز چو افسانه ست
حکمت ثابت بن قرّه حرّانی.
صاحب روضات الجنات گوید:… از جمله مقالات او علی الظاهر مسئله ای بر بیان معنی ایام العالم و طریق عود آن است و اینکه آیا این امر ممکن است یانه و از غرایب آنچه حرّانی ( بنقل امام راضی از او در کتاب السرالمکتوم ) ذکر کرده است این است که یکی ازحکماء سخن از سرمه ای ( کحل ) کند که چشم را چنان قوت بخشد که هرچه هر جا باشد تواند دید چنانکه گویی در پیش اوست یکی از اهل بابل آن سرمه را بچشم کرد سپس حکایت کرد که همه ثوابت و سیارات را در موضعشان می بیند و دید چشمش در اجسام متکاثف نفوذ میکند و هرچه ماوراء آنهاست تشخیص میدهد من و قسطابن لوقا او را امتحان کردیم و داخل خانه ای شدیم چیزی نوشتیم و او آنرا میخواند و اول و آخر هر سطر را میگفت مثل اینکه نزد ما بود ما کاغذ میگرفتیم و روی آن می نوشتیم و میان ما دیوار ضخیم بود او نیز کاغذ میگرفت و هر چه ما می نوشتیم می نوشت مثل اینکه به آنچه ما می نویسیم نظر میکند…
او را پسری بود موسوم به ابراهیم که در فضل بمقام پدر رسید و در طب از حذاق طبیبان و مقدمان عصر خویش بود – انتهی.
کتب ذیل نیز از ثابت است : کتاب در قطوع استوانه و بسط آن. کتاب در تلاقی دو خط مستقیم در صورتیکه بر سطحی اخراج شوند و زاویه آن دو کمتر از قائمه باشد. کتاب در آلات تقدیر ازمنه ( شاید مراد کتاب فی آلات الساعات التی تسمی رخامات است ؟ ) اصلاح کتاب الکرة و الأسطوانة تألیف ارشمیدس و مترجم اصلی پاره ای مطالب کتاب را نفهمیده و حذف کرده بوده است. نقل کتاب المأخوذات فی الاصول الهندسة لارشمیدس اختراع شکلی در مقاله اولی اصول هندسی اقلیدس. اصلاح ترجمه کتاب القسمة اقلیدس. نقل کتاب مایعتقده رایألجالینوس. ترجمه کتاب اصول الهندسه منالاؤس. ترجمه کتاب تفسیر کلام ارسطاطالیس در هاله و قوس قزح تألیف اثافرودیطوس. ترجمه سه مقاله آخر کتاب المخروطات ابلینوس حکیم ریاضی و کتاب المفروضات ( 36 شکل ). شرح غریب بر کنزالاسرار هرمس الهرامسه . دکتر لکلرک در تاریخ طب عرب گوید که ثابت بن قره و قسطابن لوقا ذوق عرب را در ترویج علوم ریاضی و نجومی با ترجمه مؤلفات مهمترین علماء یونان تأیید کرده اند… ثابت به ترجمه و تألیف کتب و هم بعمل طبابت پرداخت وی به زبان یونانی و سریانی و عربی بخوبی آشنا بود و اگر به قول مؤلف نسخه خطی پاریس اعتماد کنیم فارسی نیز میدانسته است. ترجمه های اواغلب مربوط به علوم ریاضی و نجوم بود و کمتر به طب.ثابت به ترجمه اکتفا نکرد بلکه در علومی که ترجمه کرد به تألیف نیز پرداخت بعلاوه عمل و نظر را در نجوم و طب توأم ساخت از حیث طبابت در درجه دوم است ولی از نظر آنکه به نشر آن علم همت گماشته اعتبار و شأنی دارد. او بر کتب ابقراط شروحی می نوشت و کتاب میاه و اهویه و امکنه او را مختصر کرد و هم بسیاری از کتب جالینوس را مختصر ساخت. آراء فلسفی او موجب اخراج او از فرقه صابیان شد. وقتی مؤلفات او را ببینیم و تألیفات کندی را نیز در مد نظر آریم سرعت نشر علم یونان در میان عرب بسی شگفت بنظر خواهد آمد. در کتابخانه ملی پاریس بشماره 1038 ( کتب قدیم ) نسخه خطی است که مؤلف آن ثابت را مترجم کتابی فارسی در بیطاری شناخته است. سدیو گوید«این ریاضیدان ماهر ظاهراً اول کس است که فن جبر رادر هندسه بکار برده است » . چندین کتاب ثابت به ما رسیده و بعض آنها به لاتینی ترجمه شده است. آنچه بر قدر ثابت می افزاید این است که او علاقه به علم را در خاندان خود داخل کرد و آن عنایت و دلبستگی چندین نسل در آن خاندان باقی ماند…
خلاصه ثابت یکی از بزرگان علماء قرن نهم است در طراز حنین بن اسحاق و قسطا بن لوقا و کندی.هر چند که او در معرفت طب بمقام حنین نمیرسد ولی درعلوم ریاضی بر او راجح است و از این حیث به کندی به قسطابن لوقا نزدیکتر است. هیچکس به اندازه او به تحقیق علوم ریاضی و نجوم در نزد عرب نپرداخت – انتهی.( نقل به اختصار ). مآخذ که از دائرة المعارف اسلام و جز آن اقتباس شده : کتاب الفهرست ابن الندیم. تاریخ الحکماء ابن القفطی. وفیات الاعیان ابن خلکان. عیون الانباءابن ابی اصیبعة. تتمه صوان الحکمه بیهقی. درةالاخبار ترجمه تتمه صوان الحکمه. نزهةالارواح شهرزوری. کنزالحکمة ترجمه نزهةالارواح. طبقات الأمم صاعد اندلسی.نامه دانشوران. مطرح الانظار فی تراجم اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار تألیف فیلسوف الدوله. مرآت الجنان یافعی. شذرات الذهب ابن العماد. تاریخ ادبیات عرب بروکلمان و ذیل آن مذهب صابئه و صابئان تألیف کولسن مقاله وپکه در روزنامه آسیایی پاریس سال 1852 م. تاریخ اطباء لکلرک . مقاله دائرة المعارف اسلام بقلم روسکا . مقدمه ای بر تاریخ علوم تألیف سارتون . تحقیقات و تتبعات یونانی و عربی تألیف اسکوی . علم عرب تألیف میلی . تاریخ ادبیات عرب نیکلسن . کتاب الملل و النحل شهرستانی. تاریخ ریاضیین و منجمین عرب تألیف سوتر . تاریخ نظریه اعداد تألیف دیکسن . مبادی علم استاتیک تألیف دوهم . سیستم جهان تألیف دوهم.
ثابت. [ ب ِ ]( اِخ ) ابن قَعطل ملقب به جواس. شاعری است از عرب.
ثابت. [ ب ِ ]( اِخ ) ابن قمع. او یکی از مترجمین و نقله کتب از زبانهای دیگر بعربی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن قیس. ابوالغصن. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن قیس بن شماس الانصاری. صحابی است و درک غزوه بنی قریظه و المریسیع کرده است. و یکی از فصحاء و شعراء عرب است و در زمان خلافت ابوبکر در محاربه یمامه شهید شد .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ )ابن قیس النخعی. از اکابر کوفه در خلافت عثمان و حکومت سعدبن العاص در کوفه .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن محمد ارُزی یا رزی مکنی به ابوروح. محدث است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن محمدبن عبدالملک ملقب به شمس الدین. رجوع به شمس الدین بن ثابت محمدبن عبدالملک شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن محمد جرجانی مکنی به ابوالفتوح اندلسی متوفی در 431 هَ. ق. او راست شرح جمل زجاجی. یاقوت گوید: حمیدی درکتاب الاندلسیین نام او برده و گفته است که وی باندلس آمد و در اقطار و ثغور آن بسیاحت پرداخت و نزد ملوک اندلس رفت. او در عربیت امام و بعلم عرب آگاه بود.ابن بشکوال گوید او در محرم سال 431 هَ. ق. به امربادیس بن حبوس امیر صنهاجة بتهمت قیام بر ضد او با پسرعمش بیدربن حباسة بقتل رسید. تولد وی در سال 350 بود و در ادب مقامی بلند و بعلم منطق نیز نظر داشت و به بغداد رفت و در آنجا به تعلیم و تدریس پرداخت. کتاب شرح الجمل زجاج را در اندلس املاء کرد و در بغداد از ابن جنی و علی بن عیسی الربعی و عبدالسلام بن الحسین البصری روایت کرد و از علم ادب بسیار روایت داشت.
ثابت. [ ب ِ ]( اِخ ) ابن محمد القمی ، کمال الدین. از جمله ملازمان قدیم سلطان مسعود چون عزالملک ابن مجدالدین الیزدجردی در سن هفتاد سالگی منصب وزارت قبول نمود و او بسوء خلق و کثرت طمع و هرزه گوئی و عیب جوئی موصوف بود کمال الدین ثابت قمی که بر درگاه سلطان مسعود اعتبار و اختیار تمام داشت کمر عداوت عزالملک بر میان بسته خواست که او را از پای درآورد و دست جورش را از سر اهالی مملکت کوتاه گرداند. بنابر آن بسلطان سنجر عرضه داشت کرد که پیوسته تعیین وزراء مفوض به رأی عالم آرای نواب درگاه عالم بود حالااتابکان وزیرنشانی می کنند و درین باب از بندگان آن آستان اقبال آشیان استجازه نمی نمایند و مضمون این عریضه بسمع اتابک اقسنقر رسیده کمال الدین ثابت را در قلعه همدان بقتل رسانید .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن محمد کنانی ، ابواسماعیل. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ] ( اِخ ) ابن مخلدبن زیدبن مخلدبن حارثةبن عمرو الانصاری الخطمی. ابن حجر گوید ابن شاهین او را از صحابه شمرده است و وفات او را روز جنگ «الحرة» گفته است.
ثابت. [ب ِ ] ( اِخ ) ابن موسی مکنی به ابویزید. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن موسی مکنی به ابویزید. محدث است و از شریک روایت کند.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن نزیر قرطبی مالکی. او راست کتاب الجهاد. وی بسال 318 هَ. ق. درگذشت.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن النعمان الحارث بن عبد رزاح بن ظفر الأنصاری الظفری. او صحابی است.مؤلف کتاب الاصابة گوید ثابت درک غزوه احد و مشاهد دیگر کرده است و در جنگ جسر ابی عبید بشهادت رسید.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن النعمان بن زیدبن عامربن سوادبن ظفرالأنصاری الظفری. ابن حجر گوید بقول ابوموسی این همان ثابت است که پیش از این ترجمه اش گذشت لکن ابوعمر میان آن دو فرق گذاشته است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن نعمان مکنی به ابوحبة البدری. صحابی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن نعیم. او در حمص مردم را بضد مروان بن محمدخلیفه اموی برانگیخت .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن ودیعةبن خدام. یکی از بنی امیةبن زیدبن مالک. ابن حجر از ابن سعد روایت کند که پدر ثابت ازمنافقین بود و او غیر ثابت بن یزید معروف بابن ودیعةاست ، زیرا نسب آنها مختلف است چه ودیعه نام پدر صاحب ترجمه است در مورد ثابت بن یزید نام مادر او است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن وقش بن زغبةبن زعور ابن عبدالأشهل الانصاری الأشهلی. صحابی انصاری است و در جنگ احد شهادت یافت.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن هرمز الحداد الکوفی مکنی به ابوالمقدام. تابعی و محدث است و سفیان و اعمش از او روایت کنند.
ثابت. [ ب ِ ] ابن هزال بن عمروبن قربوس الأنصاری. ابن حجر گوید صحابی است و درک غزوه بدر کرده و در جنگ یمامه بشهادت رسیده است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن یحیی الرازی مکنی به ابی عباد. رجوع به ابی عباد شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن یحیی بن یسارالرازی مکنی به ابی عباد. هندوشاه بن سنجر در تجارب السلف آرد که ابوعباد کاتبی جلد بود و حساب بغایت نیکو می دانست الا آنکه سریعالحرکات و ابله وتندخوی بود وقتی که پیش مأمون آمدی مأمون گفتی :
و کأنّه من دیر هزقل مفلت
حرب یجرّ سلاسل الاقیاد.
مأمون را گفتند که دعبل تو را هجو گفته است مأمون گفت آن کس که ابوعبادرا با وجود جنون و حدّت و احمقی هجو گوید اگر مرا با وجود حلم و سکون و شهرت من بمحبت عفو هجو گوید عجب نباشد. و ابوعباد چنان تیز و سریعالغضب بود که اگر از یکی از خدمتکاران برنجیدی دوات بر او زدی و دشنامهای فاحش دادی. گویند غالبی شاعر قصیده ای پیش ابوعباد برد بر این سیاقت :
لما أنخنا بالوزیر رکابنا
متعرّضین لبرّه أغنانا
ثبتت رحی ملک الامام بثابت
و أفاض فینا لعدل و الاحسانا
یقری الوفود طلاقة و سماحة
والناکثین مهنداً و سنانا
من لم یزل للناس غیثاً ممرعا
متخرقاً فی جوده معوانا.
غالبی چون به این لفظ رسید که فی جوده سخن بر او ببست و معوانا را فراموش کرد و فی جوده را مکرر می کرد.ابوعباد ملول شد و سوداش غالب گشت و گفت ای شیخ بگوقرنانا یا صفعانا و ما را خلاص ده و همه اهل مجلس بخندیدند و ابوعباد نیز بخندید و غالبی را معوانا یادآمد و بعطائی نیکو از ابوعباد فایز شد. گویند ابوعباد روزی پیش مأمون نشسته بود و چیزی می نوشت قدری موی در شق قلم آمد ابوعباد با دندان از قلم جدا کرد و بنوشتن مشغول شد هم بقیتی مانده بود و کتابت نمیتوانست کرد بانگشت موی از سر قلم بیرون کشید رقعه بانگشت او آلوده شد و از موی هنوز در شق قلم چیزی مانده بود قلم را بشکست. آنگاه روی بقلم کرد و گفت لعنت بر تو باد و بر آن کس که ترا آورده و بر آن کس که ترا تراشیده و بر آن کس که ملک اویی. مأمون بخندید و باز بیت دعبل برخواند:
و کأنه من دیر هرقل مفلت
حرب یجرّ سلاسل الأقیاد .
در جامعالتواریخ مسطور است که در بعض تواریخ آمده است که احمدبن یوسف و ابوعباد ثابت بن یحیی الرازی و ابوعبداﷲ محمد در سلک وزرای مأمون انتظام داشتند .
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن یزید الأحول مکنی به ابوزید. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن یزید الانصاری. صحابی است. ابن حجر گوید که این ثابت بن یزید همان ابن ودیعة است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابن یزید الأودی مکنی به ابوالسری. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) ابوحمزه ٔثمالی. تابعی است. و رجوع به ابوحمزه ثمالی شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) اسلم تیانی قرشی. تابعی است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِ خ ) بنانی منسوب به قبیله بنانه. او در بنانه محله ای ببصره سکنی داشت.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) الخیار. از قدماء مشایخ است و با جنید و رویم صحبت داشته وطریقت از ایشان گرفته و پیوسته حکایت ایشان گفتی.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) سرقسطی. او راست : کتاب الدلائل.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) الضریر. از مشایخ شیعه و راوی فقه از ائمه است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) علاءالدین. از مشاهیر شعرای عثمانی مولد او شهر بوسنه. وی به اسلامبول شد و بکسب معلومات وقت پرداخت و در سال 112 هَ. ق. وفات کرد و بیشتر در اشعار خویش امثال بکار میبرد و نیز پاره ای از شعرهای خود او مثل شده است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ )قطنة ابوالعلأبن کعب عَتکی است. لاّنه اصیب عینه یوم سمرقند فکان یخشوها بِقُطنة و الاسماء المعارف الی ألقابها. و یکون الالقاب معارف. و یتعرّف بها الاسماء.کماقیل : قیس قفَّة. و زَید بطّة. و سعید کُرنز.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) قمی. شاعری است ایرانی. ( قاموس الاعلام ).
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) اللغوی. رجوع به ثابت بن ابی ثابت عبدالعزیز اللغوی شود.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) محمدافضل ( میر… ). از شعرای هندوستان مولد او شهر دهلی و اجداد او از مردم بدخشان بوده اند و در سال 1151 هَ. ق. وفات کرده است. دیوان او شامل پنج هزار بیت است.
ثابت. [ ب ِ ] ( اِخ ) الناقل. یکی از مترجمین و نقله علوم بعربی. او در نقل متوسط و مقل است. از ترجمه های او ترجمه کتاب الکیموسین تصنیف جالینوس است .
ثابة. [ ثاب ْ ب َ ] ( ع ص ، اِ ) زن جوان.

ثابت در فرهنگ عمید

۱. تغییرناپذیر.
۲. پابرجا.
۳. استوار.
۴. پایدار، همیشگی.
۵. آنچه با برهان و دلیل مورد قبول واقع شده، مدلّل.
۶. (اسم، صفت ) (نجوم ) = ثابته
* ثابت شدن: (مصدر لازم ) استوار شدن، مدلّل شدن، محقق شدن.
* ثابت کردن: (مصدر متعدی ) محقق کردن، مدلّل کردن.

ثابت در فرهنگ فارسی

ابن قره حرانی ( و. ۲۱۱ – ف. ۲۸۸ ه. ق ) از مترجمان و علمای معتبر است که در ریاضیات و طب و حمکمت دست داشت و در انواع علوم صاحب تالیفات بسیار بود . از ترجمه ها و تالیفات او اکنون کتب و رسالات متعدد در دست است از جمله ترجمه های یونانی موجود اوست : ترجمه ماخوذ ذات ارشمیدس الکرهالمتحرکه تالیف اوطولوقوس المفروضات ارشمیدس جغرافیای بطلمیوس ابطائ الحرکه فی فلک البروج و سرعتها تالیف النسب فی مساحته المجسمات المتکافیه فی مساحه قطع المخروط الذی یسمی المکافی مقاله فی ان الخطین اذا اخرجا علی اقل من زاویتین قائمتین التقیا فی شکل القطاع فی استخراج الاعداد المتحابه التانی لاستخراج عمل المسائل الهندسیه و چند کتاب و رساله دیگر
پابرجا، استوار، پایدار
( اسم ) ۱- پا بر جا بر قرار. ۲- پایدار پاینده بادوام . ۳- محقق مدلل . ۴- مثبت مقابل منفی . ۵ ستاره ای که ساکن است و حرکت نکند مقابل سیاره . جمع : ثوابت . یا حساب ثابت . حسابی که در بانکی ازجهت وجهی ثابت برای مدتی معین ( معمولا یکسال ) تنظیم شود و در مدت یکسال از آن برداشت نکنند مقابل حساب جاری . یا رنگ ثابت . رنگی که با شستن و تافتن آفتاب تغییر نکند و محو نگردد .
الناقل یکی از مترجمین و نقله علوم بعربی.

دانشنامه ویکی پدیا

ثابت ریاضی عددی خاص و معمولاً حقیقی است. ثابت‌ها در قسمت‌های مختلفی از ریاضیات مانند هندسه، نظریه اعداد، حساب دیفرانسیل و انتگرال و … ظاهر می‌شوند. برخی ثابت‌ها مانند عدد پی یا e برای ویژگی‌های یکتا و زمینه تاریخیشان مورد توجه ریاضی‌دان‌ها قرار دارند. ثابت‌های شناخته شده‌تر برای سال‌ها مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و برای محاسبه مقدار آن‌ها تلاش‌های زیادی صورت گرفته‌است.

ویکی پدیا: ثابت ریاضی

در ریاضیات، کلمه ثابت می تواند معانی متعددی داشته باشد. به عنوان یک صفت، می تواند به عدم-تغییر (یعنی تغییر نکردن نسبت به مقداری دیگر)؛ و به عنوان اسم، می تواند این دو معنی را داشته باشد:

• یک عدد خوش تعریف یا دیگر اشیاء ریاضیاتی که تغییر نمی کنند. عبارت ثابت ریاضیاتی یا ثابت فیزیک نیز برخی مواقع در همین معنا به کار می روند.
• یک تابع که مقدارش بدون تغییر باقی بماند (یعنی تابع ثابت). چنین ثابتی را اغلب به وسیله یک متغیر نشان می دهند که به متغیر(های) اصلی مسئله وابستگی ندارد. به عنوان مثال چنین حالتی در ثابت انتگرال گیری دیده می شود، که تابع ثابت دلخواهی (یعنی تابعی که وابسته به متغیر انتگرال گیری نیست) است که به پادمشتق خاصی اضافه شده تا تمام پادمشتق های تابع داده شده را بدست آورد.

به عنوان مثال، یک تابع مربعی را اغلب به این صورت نمایش می دهند:

که در آن و  و  ثابت اند (یا پارامتر اند)، و  یک متغیر است، یعنی به جای آن مقدار ورودی تابع مورد مطالعه قرار می گیرد. راه صریح تری برای نمایش این تابع به این صورت است

که وابستگی تابع به متغیر ورودی  را با وضوح بیشتری نمایش می دهد (همینطور ثابت بودن  و  و  را نیز نشان می دهد). از آنجا که  در جمله ای بدون  ظاهر شده، به آن جمله ثابت این چند جمله ای گفته شده و می توان آن را به عنوان ضریب  نیز تصور نمود. به طور کلی تر، هر جمله یا عبارت یک چندجمله ای از درجه صفر را ثابت در نظر می گیرند.

ویکی پدیا: ثابت (ریاضیات)

دانشنامه آزاد فارسی

ثابِت (منطق و کلام)
(در لغت به معنای استوار و پایدار) اصطلاحی در منطق و کلام. در منطق، ثابت بر موضوع و محمول قضیۀ موجبه اطلاق می‌شود، زیرا ثبوت موضوع به‌معنی وجود و تقرّر موضوع، و ثبوت محمول به معنی حمل‌شدن ایجاب بر موضوع است؛ در کلام، به معنای «معلومٌ فی نفسه متحققٌ» و نیز در معنای «مترادف با وجود» است: الف. ثبوت، اعم از وجود: چون معتزله، ثبوت (دربرابر نفی) را اعم از وجود می‌دانند و برآن‌اند که ثبوت، وجود، حال (واسطۀ میان وجود و عدم) و نیز عدم ممکن‌الوجود را دربرمی‌گیرد، ثابت، معلولی است که فی‌نفسه تحقق دارد و اگر هستی خارجی (عینی) پیدا کند، موجود نام می‌گیرد؛ ب. ثبوت، مرادف وجود: اشاعره و متکلمان شیعه، همانند فلاسفه، میان وجود و عدم واسطه قائل نیستند و ثبوت را معادل و مترادف وجود و ثابت را مترادف و معادل موجود می‌دانند.

ویکیجو: ثابت (منطق و کلام)

ثابِت (ریاضیات)(constant)
در ریاضیات، کمیتی مشخص، یا کمیتی که مقدارش درطول یک بحث معیّن یا یک سلسله عملیات ریاضی تغییر نکند. در مقابل آن، متغیر قرار دارد. مثلاً، در عبارت جبری y^۲ = ۵x – ۲، عددهای ۳ و ۵ ثابت‌اند. در فیزیک، کمیت‌های خاصی از قبیل سرعت نور در خلأ را ثابت‌های جهانی به‌‌شمار می‌آورند.

ویکیجو: ثابت(ریاضیات)

پیشنهاد و نظر شما برای معنی ثابت

در بخش دیدگاه، نظر خودتان را درباره‌ی این مطلب بنویسید. اگر نقصی می‌بینید، سعی کنید مطلبمان را کامل کنید. و اگر پیشنهاد تازه‌ای دارید، پیشنهادتان را اضافه کنید.

پیشنهاد ویژه برای مطالعه

شعر در دکان عدلتان معصومه شفیعی

دلنوشته زندگی سید صالح فتوحی

شعر قصه رنگ پریده خون سرد نیما یوشیج

• About
• Latest Posts

حمیدرضا

دانشجویی در دیار رستم دستان در رشته‌ای از علوم تجربی اما علاقه‌مند به شعر و ادب پارسی و ادبیات عرب.
شیفته‌ی سعدی، سهراب سپری و محمود درویش
«لو أنی أعرف أن الحب خطیرٌ جداً ما أحببت»

Latest posts by حمیدرضا (see all)

• معنی ثاجر - نوامبر 11, 2022
• معنی ثاج - نوامبر 11, 2022
• معنی ثاثالس - نوامبر 11, 2022