تحلیل و تجزیۀ گفتمانی_دستوری منظومۀ صدای پای آب : غالباً در زبان شناسی سنتی از جمله به عنوان واحد تجزیه و تحلیل استفاده می شد حال آنکه در زبان شناسی نوین واحدهای فراتر از جمله سطح گفتمان نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد و این نوع تجزیه و تحلیل در حیطه ی ادبیات نیز وارد شده است. برای واژه discourse در فارسی، واژه ها و اصطلاحات گوناگونی به کار برده شده است. شمیسا ( ١٣٧٤: ۲۷۳ لفظ “کلام” را به کار برده و لطفی پور ساعدی (١٣٤١ ٩) از اصطلاح “سخن” استفاده کرده است و حق شناس (۱۳۷۰) ١٥٤ واژه “مقال” را به کار برده است، در حالی که یار محمدی (۱۳۷۲ (۱۹۸) به نقل از داریوش آشوری اصطلاح “گفتمان” را پیشنهاد کرده است. به عقیده وی ابهام واژه ی “گفتمان” از سایر معادل ها کمتر است. صلح جو (۱۳۷۷ (۷) بیان میکند که گفتمان با واحدی بزرگتر از جمله سر و کار دارد. با استفاده از قواعد گفتمان جملهها را میتوان طوری بیان کرد که با هم مرتبط باشند و بتوان به راحتی بین جملات پیوستگی ایجاد کرد قواعد گفتمان سبب میشود که بین جملات هر بند و نیز بین بندها انسجام وجود داشته باشد و همه اینها برای این است که کلام موثرتر واقع شود. وی ادامه میدهد که گفتمان عناصر و لوازم و شرایطی است که متن را به وجود می آورد. پس متن حاصل و نتیجه ي گفتمان است.
تجزیه و تحلیل گفتمان به نقل از یار محمدی (۱۳۷۲) ۲۶۲) می تواند در دو سطح کلان و خرد انجام شود در سطح کلان به ویژگیهای کلی متن پرداخته می شود و در سطح خرد به خصوصیات جزئی تر معمولاً در سطح جمله پرداخته می شود.

نویسنده : آزاده نعمتی

از آرشیو مطالب نیز دیدن کنید:

تحلیل و تجزیۀ گفتمانی_دستوری منظومۀ صدای پای آب

چارچوب نظری

در این تحقیق برای انجام تجزیه و تحلیل در سطح کلان از نظریه هالیدی استفاده شده است. براساس نظریه هالیدی ۵ عامل انسجام متنی وجود دارد که عبارتند از:

۱ عامل انسجام ارجاعی (reference) که خود شامل زیر مجموعه های مختلفی از قبیل ضماير، ضمایر شخصی ادات اشاره و صفات تفضیلی است.
۲- عامل جایگزینی (substitution) که در آن معمولاً ضمیر جایگزین اسم یا قسمتی ازجمله می شود.
٣-عامل حذفی (ellipsis) که به معنای جایگزینی بدون هیچ واژه ای است.
٤-عامل ربطی (conjunction) که دارای عوامل ربط افزایشی تفضیلی، علی و زمانی است البته، لطفی پور ساعدی (۱۳۷۱ (۱۵) موارد فوق را به ارتباط اضافه ای ارتباط خلاف انتظار، ارتباط سببی و ارتباط زمانی ترجمه کرده است.
۵- ارتباط واژگانی (lexical) که شامل ،تکرار ،ترادف شمول معنایی و همآیی است.
در سطح خود نیز میتوان به بررسی متن پرداخت در این مقاله به منظور بررسی انواع جمله در سطح خرد از الگوی فرشیدورد (١٣٦٣) و شفایی (۱۳۶۳) استفاده شده است. طبق تقسيم بندي آنها انواع جمله دارای ۱۱ الگوی نحوی میباشند که عبارتند از جمله ساده مركب، خبری پرسشی امری عاطفی، شرطی اسمی فعلی، معلوم و مجهول.

پیشینه تحقیق
زبان شناسی مطالعه علمی زبان است و از این رو تجزیه و تحلیل زبانی در حیطه های داستان و شعر و به عبارت دیگر ادبیات هم به این علم مربوط می گردد. (شمیسا ١٣٧٤: ٧٣ بیان میدارد که اگر تنها به مطالعه ی خرده سیک یعنی سبک در واحد جمله یا واحدهای کوچکتر از آن بپردازیم به نتایج قابل توجه سبکی نخواهیم رسید. پس بهتر است بررسی کلان سبک شناسی هم مورد توجه قرار گیرد برخی از مطالعات انجام شده در مورد گفتمان در قالب پایان نامه یا مقاله ارائه گردیده است که از آن جمله می توان به مبشرنیا (۱۳۷۱)، عصار (١٣٧٦) و نور محمدی (١٣٦٧) اشاره کرد که مطالعات آنان . در حد پایان نامه های دانشگاهی و بر روی متون علمی غیر ادبی مانند متون پزشکی و سر مقاله روزنامه ها می باشد.
یار محمدی (۱٣٧٤) به تجزیه و تحلیل رباعیات خیام در سطح کلان پرداخت. وی در چارچوب رباعیات خیام به سه عنصر ،توصیف توصیه و تحلیل اشاره کرد. او همچنین دریافت که ترجمه رباعیات خیام توسط فیتز جرالد نیز دارای سه عنصر فوق میباشد. شهبازی (۱۳۷۸) نیز به تجزیه و تحلیل گفتمانی و متنی غزلیات عاشقانه سعدی پرداخت. طبق مطالعه او در غزلیات سعدی از صفات تفضیلی استفاده نشده است و ضمایر بیشترین کاربرد را در این غزلیات داشته است. رحیمیان (۱۳۸۱) در دو سطح خرد و کلان داستان “مدیر مدرسه جلال آل احمد را بررسی کرد. در تحقیق حاضر سعی گردیده منظومه صدای پای آب” سهراب سپهری در چارچوب نظری ذکر شده در بخش ۲ این ،مقاله مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

هدف تحقيق
هدف از انجام تحقیق حاضر بررسی گفتمانی منظومه بلند صدای پای آب در دو سطح خرد و کلان می باشد تا از این طریق بتوان به چارچوب فکری شاعر پی برد. در سطح کلان نیز از نظریه ی هالیدی استفاده شده است و در سطح خرد به بررسی ویژگی های نحوی جمله و مفاهیمی از قبیل جملههای خبری ،پرسشی، امری و … و بسامد رخداد آنها در منظومه پرداخته شده است.

اهمیت تحقیق
در زمینه ی نظم، آن هم شعر نو تاكنون تحقیقی جامع و زبان شناسانه صورت نگرفته و یا اگر گرفته بسیار اندک و محدود بوده است پرداختن تحقیق حاضر به این حیطه از این جهت نیز می تواند حائز اهمیت باشد. نتایج این تحقیق چه از جنبه ی عملی و چه از جنبه ی نظری برای زبان شناسان ادبا و شاعران مفید و قابل استفاده می باشد.

روش تحقیق
در این پژوهش محقق ضمن استفاده از روش تجزیه و تحلیل ،متنی، عواملی را که در ایجاد انسجام متن دخالت دارند از دو دیدگاه کلان و خرد مورد بررسی قرار داده است. پس از انتخاب منظومه ی صدای پای آب کل منظومه چند بار قرائت شد. در سطح کلان با استفاده از الگوی هالیدی عوامل انسجامی موجود در منظومه مورد شناسایی قرار گرفت. در سطح خرد نیز که به جملات مربوط میشود از الگوی شفایی (١٣٦٣) و فرشید ورد (١٣٦٣) استفاده شد و جملات منظومه بر اساس نوع جمله مانند جملات خبری پرسشی ساده، مرکب، عاطفی، شرطی …. مورد بررسی قرار گرفت.

داده های تحقیق
این تحقیق بر روی منظومه صدای پای آب اثر سهراب سپهری انجام شده است. در ادبیات فارسی منظومه ای به این شکل تقریبا بی سابقه است شمیسا (۱۳۷۲) می نویسد که تعداد اشعاری که بتوانند به اندازهی این شعر با خواننده ارتباط ایجاد کنند در ادبیات فارسی چندان فراوان نیست و این شعر به معنای واقعی کلمه شعر نو است یعنی هم بیان آن تازه است .و هم معنای آن منظومه صدای پای آب با وجودی که به طرح مسایل عمیق زندگی می پردازد دارای صداقت و صمیمیتی بی نظیر در سخن است. با توجه به اهمیت این منظومه، بررسی عوامل انسجامی موجود در این اثر نیز از اهمیت خاصی برخوردار میگردد. انگیزه سرودن این شعر مرگ پدر و تسلی به مادر بود در این منظومه صدای پای زندگی و تفکرات شاعر شنیده می شود که آرام در رود زمان جاری است. شمیسا (۱۳۷۲) این منظومه را دارای سه بخش می داند:
۱- معرفی کلی خود در زمان حال
۲-معرفی خود در زمان گذشته
۳- معرفی دقیق خود در زمان حال و بیان آراء و تفکرات خود که حاصل تولدی دیگر
این منظومه بدان دلیل انتخاب شد که دارای تصاویر بسیاری است و از منظومه ی دوم سپهری یعنی مسافر ساده تر میباشد (حقوقی، ۱۳۷۱).

تجزیه و تحیل داده ها
تجزیه و تحلیل داده ها در دو بخش به انجام میرسد در بخش اول عوامل انسجامی موجود در متن در سطح کلان مورد بررسی قرار گرفت. در بخش بعدی نیز جملات موجـــــود در منظومه بر اساس نوع جمله و الگوهای نحوی در سطح خرد تجزیه و تحلیل گردید.

تجزیه و تحلیل عوامل انسجامی موجود در متن (سطح کلان)

تجزیه و تحلیل در این بخش بر مبنای نظریه ی هالیدی و پیرامون عوامل انسجامی به انجام رسید. در این مدل عوامل انسجام متنی عواملی هستند که باعث انسجام متن می شوند و به درک خواننده کمک میکنند عوامل انسجامی به پنج دسته تقسیم می گردند که عبارتند از: (۳۵۳ مورد، ۸۸/٤٧)درصد بیش از انواع دیگر ارجاعات استفاده نموده است. بسامد ضمير فاعلی (م) در این زمینه بیش از سایر افزونه ها بود ضمایر شخصی (۳۴ مورد ۸/۵۲ در صد) رتبه ی دوم را کسب کرده و بسامد ادات اشاره بسیار پایین و حدود ۳ درصد است. در کل اثر نشانی از صفت تفضیلی دیده نشد. با توجه به بافت شعر و یافتههای بالا می توان به نتایج زیر رسید: از آنجا که شعر در وصف حال خود شاعر در مقاطع مختلف زمانی است، استفاده ی زیاد از ضمایر و افزونه های فعلی منطقی به نظر می رسد ضمن آنکه این ضمایر سبب آهنگین شدن كلام نیز گردیده اند. از نظر دستوری نیز این بسامد بالا قابل توجیه است چون وجود ضمایر فعلی یک الزام دستوری است ولی استفاده از ضمایر شخصی اینچنین نیست. به عنوان مثال در جمله ی «من مسلمانم» “من” الزام دستوری نیست ولی “م” الزام دستوری است. مطالعه ی شعر نشان می دهد که شاعر با استفاده از شیوه ی روایت اول شخص ارتباط بیشتر و بهتری با خواننده برقرار نموده و خواننده را از درون خود مطلع نموده است و در واقع این شیوه ی روایت ابزاری برای معرفی بهتر خود است شاعر ضمناً از ضمیر شخصی “من برای معرفی خود و ایجاد تأکید استفاده کرده است مثل:
من مسلمانم، من وضو با تپش پنجرهها میگیرم من نمازم را وقتی می خوانم و یا من به مهمانی دنیا رفتم من به دشت ،اندوه من به باغ ،عرفان من به ایوان چراغانی دانش رفتم.
دومین عامل انسجامی عامل انسجام واژگانی است. این عامل نیز به انواع مختلفی تقسیم می شود. آمار حاکی از آن است که تکرار (۱۸۵) مورد ۸۳/۷۱ درصد دارای بیشترین بسامد در میان ۵ نوع عامل انسجامی است بسامد سایر عوامل بسیار پایین تر از عامل تکرار است به گونه ای که بسامد چهار عامل دیگر چیزی بیش از ۱۶/۲۹ در صد نیست. تکرار بیش از حد واژه در نثر ملال آور است ولی شاعر از این عامل به شکل زیبایی استفاده کرده است. در این منظومه هر گاه شاعر خواسته مطلبی را بیان کند از تکرار استفاده فراوان برده و با تغییر موضوع واژه دیگری تکرار میگردد غالب این تکرارها در آغاز جملات آمده که مفهوم مورد بحث در هر بخش را برجسته تر مینماید مثل صحبت سهراب در مورد پدرش باغشان، جنگ حمله و فتح و مفاهیم متضادی مانند مرگ و زندگی. سهراب بین این بخش ها نیز موارد پیوندی بر قرار نموده و مثلاً تکرار واژههای جنگ، حمله و فتح با هم مفهومی کلی تر را می سازند.

در این منظومه در مجموع ۱۱۱ عامل ربطی مشاهده شد. از این میان عامل افزایشی (۹۶) مورد (٨٦/٤٩ دارای بیشترین بسامد است. عوامل نقیضی و زمانی در رتبه های دوم و سوم قرار دارند. عامل ربطی علی با ٣/٦١ در صد دارای کمترین بسامد .است با توجه به طولانی بودن ،منظومه شاعر از عوامل ربطی افزایشی جهت ایجاد پیوند بین اجزای کلام مانند جمله گروه و عبارت استفاده کرده است و همین بسامد کاربرد سبب گردیده اجزای منظومه مانند زنجیر به هم متصل گردند مانند حروف ربط “و” یا “تا” در گزیده های زیر از منظومه من صداي نفس باغچه را میشنوم “و” صدای ظلمت را وقتی از برگی می ریزد “و” صدای سرفه ی روشنی از پشت درخت تا بخواهی خورشید تا بخواهی پیوند تا بخواهی تکثیر

تجزیه و تحلیل الگوهای نحوی موجود در متن (سطح خرد)

در بخش اول تجزیه و تحلیل منظومه صدای پای آب در سطح کلان و از نظر عوامـــــــــل انسجامی مورد بررسی قرار گرفت در این ،بخش شعر سهراب بر اساس الگوی شفایی (١٣٦٣) و فرشید ورد (۱۳۶۳) از نظر نحوی مورد بررسی قرار گرفت و جملات منظومه به یازده نوع تقسیم شد که عبارتند از ساده اهل کاشانم) مرکب ( من به سیبی خوشنودم و به بوییدن یک بوته بابونه)، خبري ( آسمان مال من است پرسشی ( چه اهمیت دارد گاه اگر می رویند قارچهای غربت؟ عاطفی چه خیالی چه خیالی … می دانم ،شرطی ،امری ساده باشیم چه در باجه یک بانک چه در زیر درخت) معلوم (پدرم نقاشی میکرد مجهول، فعلى (من صدای نفس باغچه را می شنوم و اسمى روح من بيكار است. از این میان جملات شرطی و مجهول در منظومه مشاهده نشد به طور کلی در فارسی ساختار مجهول کاربرد کمتری دارد سهیلی اصفهانی (۱۹۷۶) به کارگیری ساختار مجهول در فارسی را محدود به جمله هایی می داند که در آن کنشگر حضور ندارد لمبتون (۱۹۸۳) بر این باور است که در فارسی اگر بتوان از حالت معلوم استفاده کرد مجهول به کار نمی رود. در کل منظومه، بسامد جملات ساده بیش از جملات
مرکب و بسامد جملات فعلی بیش از جملات اسمی است در این خصوص نکات زیر قابل ذکر است: در شعر به خاطر مسائل وزنی و آهنگ بیشتر از جملههای کوتاه و ساده استفاده می شود. با توجه به بسامد بالای جملههای فعلی در این منظومه چنین بر میآید که حضور جملات ساده و فعلی شاعر را قادر ساخته مفاهیم گوناگون را با رعایت ایجاز ارائه نماید و در حقیقت در این منظومه از فعل هم به عنوان ابزاری برای ارایه اطلاعات معنایی و مفاهیم استفاده گردیده و هم وسیله ای برای ایجاد نظم و آهنگ که به عنوان نمونه در گزیده ی زیر مشخص است:
آب بی فلسفه می خوردم
توت بی دانش می چیدم

نتیجه مقالۀ تحلیل و تجزیۀ گفتمانی_دستوری منظومۀ صدای پای آب

در این تحقیق که با عنوان تجزیه و تحلیل گفتمانی دستوری- منظومه ی صدای پای آب سهراب سپهری ارائه گردید متن منظومه در دو سطح کلان و خرد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت مبنای تجزیه و تحلیل روش تجزیه و تحلیل متنی بود که بر اساس اصول موجود در گفتمان به انجام رسید از الگوی هالیدی برای انجام تجزیه و تحلیل در سطح کلان و از الگوی شفایی و فرشید ورد برای تجزیه و تحلیل متن در سطح خرد استفاده شد. بر اساس الگوی هالیدی پنج عامل انسجامی متنی مورد شناسایی قرار گرفت و بسامد آنها در متن مشخص گردید. نتایج حاکی از آن بود که شاعر از عوامل ارجاعی (۳۳۹ مورد) و واژگانی (۲۲۱ مورد بیش از سایر عوامل استفاده کرده است. بر اساس الگوی شفایی و فرشید ورد و در سطح خرد نیز جملات به یازده نوع تقسیم شدند که در این میان بسامد جملات ،معلوم خبری ساده و فعلی بیش از سایر انواع جمله بود.
نگاهی به یافته های تحقیق نشان میدهد که سهراب با استفاده ی فراوان از پیوندهای انسجام متنی توانسته بین اجزای شعر که البته شعری طولانی نیز میباشد پیوندی عمیق نیز برقرار نماید. فعلها در این منظومه به هم نزدیک هستند و شاعر از فعل هم برای بیان مفاهیم مختلف استفاده کرده و هم برای ایجاد وزن و آهنگ بدیهی است به خاطر طول زياد شعر، عدم رعایت موارد فوق میتوانست کار خواننده را در دنبال کردن شعر دشوار نماید. شاعر هنرمندانه
از ویژگی های زبانی برای انتقال حس و مفهوم استفاده نموده است.

• About
• Latest Posts

کیمیا

با کدام دست میتوان عشق را ب بندِ جاودان کشید؟ فروغ_فرخزاد

Latest posts by کیمیا (see all)

• هر‌ که در من است پرنده است – در ستایش رَحِم - سپتامبر 1, 2023
• شهر وجود ندارد – شب پر ستاره - سپتامبر 1, 2023
• یک دسته نامه دارم – اختراع خداحافظی - سپتامبر 1, 2023